Giáo án Ngữ văn Lớp 7 - Tiết 45: Cảnh khuya

Tiết 45 : Cảnh khuya 
 Rằm tháng giêng
Hồ Chí Minh
A. MỤC TIÊU CẦN ĐẠT
Giúp học sinh
1. Kiến thức: 
- Cảm nhận và phân tích được tình yêu thiên nhiên gắn với lòng yêu nước, phong thái ung dung, của Hồ Chí Minh biểu hiện trong hai bài thơ.
- Biết được thể thơ và chỉ ra được những nét đặc sắc nghệ thuật của hai bài thơ.
2. Rèn kỹ năng: Đọc, phân ® cảm nhận về nội dung, nghệ thuật của hai bài thơ.
3. Giáo dục học sinh: Tình yêu thiên nhiên, lòng yêu nước.
4. Tích hợp: Thể thơ: Thất ngôn tứ tuyệt: 6/8.
 Văn bản: Côn Sơn ca, một số văn bản khác cùng chuyên đề, đề tài.
B. CHUẨN BỊ
- GV : Soạn GA, ảnh chân dung, tranh tư liệu
- HS : Soạn bài 
C. KHỞI ĐỘNG
 1. Kiểm tra bài cũ: 
2. Bài mới: 
Chủ tịch Hồ Chí Minh vốn là một con người có tâm hồn nghệ sĩ, rất yêu trăng. Ngay hồi còn ngồi trong ngục tối của nhà từ Tưởng Giới Thạch (1942 - 1943) Bác đã bao lần làm thơ "Vọng nguyệt" dõi theo mảnh trăng thu vời vợi... Còn những năm tháng hoạt động ở văn bản, Người rất bận nhưng cũng đôi dịp tình cờ, Người lại trò chuyện với trăng và lặng ngắm vầng trăng qua cửa sổ, hay ánh trăng lại láng trên dòng sông bát ngát. Và điều đặc biệt là tình yêu thiên nhiên của Bác luôn gắn liền với lòng yêu nước. Hai tình yêu lớn này của Bác do thể hiện rất rõ trong hai bài thơ về trăng nơi rừng Việt Bắc, Bài “ Cảnh khuya” và “ Rằm tháng giêng”
D. TIẾN TRÌNH CÁC HOẠT ĐỘNG DẠY VÀ HỌC
Hoạt động 1 : Hướng dẫn tìm hiểu chung
G: Đưa ra ảnh chân dung NAQ, HCM đặc biệt ảnh Bác làm việc tại Việt Bắc
Giới thiệu đôi nét về tác giả HCM và hoàn cảnh sáng tác của cả hai bài thơ?
- Chú thích * trong SGK
* Gọi HS đọc
Cả hai bài thơ được viết theo thể thơ quen thuộc nào? Dựa vào đâu em biết được điều đó?
H: Phát biểu cá nhân
Qua việc soạn bài ở nhà, em thấy hai bài thơ này có điểm gì giống và khác nhau?
Cùng được khơi nguồn cảm hứng từ một đêm trăng đẹp; đều thể hiện tâm hồn nghệ sĩ chiến sĩ của Bác
Hướng dẫn tìm hiểu ND bài thơ “ Cảnh khuya ”
H: Đọc lại bài Cảnh khuya 
Ở câu thơ đầu, tác giả tả gì? 
Tả vẻ đẹp của đêm trăng rừng ở Việt Bắc.
Âm thanh tiếng suối được tác giả liên tưởng đến âm thanh nào ? Ở câu 1 tác giả sử dụng biện pháp nghệ thuật gì ?
* Âm thanh: “Tiếng suối như tiếng hát xa”.
" So sánh đặc sắc: Âm thanh của thiên nhiên được so sánh với âm thanh của con người " Tiếng suối trở nên gần gũi với con người; có sức sống và trẻ trung như con người.
Câu thơ này khiến em liên tưởng đến câu thơ nào cũng tả tiếng suối bằng phép so sánh?
H: Phát biểu cá nhân
G:(chốt): Trong lịch sử văn học dân tộc cũng đã từng có những câu thơ hay tả tiếng suối như: "Côn sơn" có suối nước trong. Ta nghe suối chảy như cung đàn cầm (Nguyễn Trãi). Hoặc: "Tiếng suối trong như nước ngọc tuyền" (Thế Lữ).
Những câu thơ này đều hay nhưng tả tiếng suối chưa gần gũi, sống động như câu thơ của Bác. Âm thanh tiếng hát ngọt ngào của ai đó vang lên trong đêm khuya tĩnh lặng. So sánh tiếng suối với tiếng hát là lấy con người làm chủ, làm cho âm thành của thiên nhiên cũng trở nên gần gũi, thân mật với con người.
Ở câu thơ 2 tác giả gợi tả hình ảnh nào? đã sử dụng đến thủ pháp nghệ thuật nào? Hãy phân tích cái hay trong việc sử dụng thủ pháp nghệ thuật đó?
Trăng lồng cổ thụ; bóng lồng hoa
" Điệp từ " Bức tranh có nhiều tầng lớp, đường nét, hình khối:
Đọc câu 2 câu thơ trên của Bác em hình dung ra vẻ đẹp của đêm trăng như thế nào?
Nếu ở câu 1 có nhạc (thi trung hữu nhạc) thì C2 có họa (thi trung hữu họa). Nếu ở C1 hay ở phép so sánh, thì C2 hay ở điệp từ "lồng". Bởi nó đã khiến cho bức tranh đêm trăng rừng khuya không chỉ có tầng cao, bậc thấp, sáng tối đen trắng hòa hợp quấn quýt mà nó còn góp phần tạo nên vẻ đẹp lung linh huyền ảo của bóng cây cổ thụ lấp loáng ánh trắng; bóng lá, bóng cây, bóng hoa, in vào khóm hoa, in lên mặt đất tạo thành những bông hoa dệt thêu như gấm. Câu thơ khiến người đọc nhớ tới đoạn thơ nổi tiếng trong bản dịch: "Chinh phụ ngâm của Đỗ Phủ":
Trăng đãi nguyệt, nguyệt in một tấm
Nguyệt lồng hoa, hoa thắm từng bông
Nguyệt hoa, hoa nguyệt trùng trùng
Trước hoa dưới nguyệt trong lòng xiết đau.
+ Có dáng vươn cao tỏa rộng của vòm cổ thụ.
+ Có dáng cao thấp của những khóm hoa.
+ ánh trăng chiếu rọi xuống lấp loáng: Bóng cây, bóng lá, bóng hoa đan xen, hòa quyện in bóng trên mặt đất thành những hình bông hoa thêu dệt
Đọc 2 câu cuối và cho biết 2 câu thơ này đã thể hiện điều gì?
Nhân vật trữ tình trong tâm trạng thao thức đang thưởng ngoạn vẻ đẹp thiên nhiên ở chiến khu VB, càng về khuya đẹp như tranh vẽ.
Cụm từ: "Cảnh khuya như vẽ" ở C3 có vai trò như thế nào đối với bài thơ về mặt kết cấu?
Cụm từ đó như chiếc cầu nối vừa khẳng định vẻ đẹp của đêm trăng như một bức tranh vẽ ở 2 câu đầu vừa nối tiếp để thể hiện tâm trạng ở 2 câu sau. 
Tâm trạng được diễn tả ở 2 câu thơ cuối là tâm trạng gì?
Thao thức.
Tâm trạng đó được thể hiện rõ nét nhất qua nghệ thuật nào? Phân tích tác dụng của cách sử dụng nghệ thuật ấy?
Điệp ngữ "chưa ngủ" đặt ở hai câu thơ như một bản lề mở ra hai phía của tâm trạng trong một con người: đó là niềm say mê cảnh đẹp tự nhiên và nỗi lo việc nước. Hai nét tâm trạng ấy thống nhất trong con người Bác, thể hiện sự hòa hợp giữa tâm hồn thi sĩ và chiến sĩ trong vị lãnh tụ cách mạng vĩ đại Hồ Chí Minh. Þ
H: Đọc bài “ Rằm tháng giêng”
Đọc ® 2 câu đầu vẽ ra một không gian như thế nào?
Hai câu thơ gợi tả cảnh vật tràn đầy sức sống. Trăng sáng khắp bầu trời khiến cho sông - nước - trời, tất cả đều liền một sắc xuân. 3 từ "xuân" trong hai câu thơ đã tạo cảm giác sức xuân tràn ngập không gian đất trời (Bản dịch thơ dịch thiếu một từ "xuân"). ở đây ta thấy cách miêu tả của hai câu thơ giống cách miêu tả của thơ cổ Phương Đông: chỉ chú ý đến toàn cảnh; đến sự hòa hợp, thống nhất các bộ phận trong cái toàn thể mà không miêu tả tỉ mỉ chi tiết các đường nét; màu sắc của trời mây, sóng, nước mà chỉ chú ý đến sắc xuân của trời đất.
- Vẻ đẹp của khung cảnh không gian.
 + Không gian: Cao rộng, mênh mông của bầu trời.
 + Nổi bật là: vầng trăng tròn tỏa sáng. 
 + Tràn đầy sức xuân: (Điệp từ "Xuân")
Đọc 2 câu cuối (cả 3 bản).
Đọc, nghe
Cảnh trăng ở đây được tiếp tục miêu tả như thế nào?
Đêm trăng rằm nơi chiến khu VB đẹp lung linh huyền ảo. Nơi “yên ba thâm xứ” đó Bác và trung ương Đảng đang bàn bạc việc quân sự.
Câu thơ không chỉ giúp em cảm nhận được vẻ tràn đầy viên mãn của ánh trăng mà còn giúp em cảm nhận được điều gì?
Cuộc họp ấy bàn bạc, nhận định và quyết định điều gì, chúng ta không biết. Song điều chắc chắn, chúng ta có thể tin được là cuộc họp ấy đã thành công rực rỡ đem lại niềm tin cho mọi người. Do đó lúc tan họp, mọi người ra về giữa đêm khuya, thấy trời như sáng ra trăng tròn hơn, ánh trăng ăm ắp đầy cả khoang thuyền 
 G: Đọc câu thơ cuối (bản phiên âm và bản dịch).
Cả câu thơ nguyên tác và câu thơ dịch đều đẹp. Bác và các chiến sĩ như đang được ngồi trên ánh sáng, tối tăm trong ánh trăng. tất cả, ánh trăng rằm; con thuyền trên dòng sông và những tướng lĩnh của cuộc kháng chiến, tiêu biểu nhất là vị lãnh tụ Hồ Chí Minh, đã hòa hợp với nhau, cùng tỏa sáng cho nhau trong sức xuân, trong niềm lạc quan và niềm tin chiến thắng.
Cả hai bài thơ đã nói lên phong thái gì của Hồ Chí Minh? Phong thái ấy được thể hiện như thế nào?
 + Toát ra từ sự rung động tinh tế và dồi dào trước cái đẹp thiên nhiên.
 + Thể hiện ở giọng thơ vừa cổ điển vừa hiện đại.
 + Niềm lạc quan, tin tưởng ở chiến thắng.
 Đặt hai bài thơ vào hoàn cảnh kháng chiến 1947, 1948, ta mới thấy rõ sự bình tĩnh, chủ động liên quan ở lãnh tụ Hồ Chí Minh.
Thiên nhiên tươi đẹp làm dấy lên tâm hồn nghệ sĩ trong Bác. Nhưng cao đẹp hơn là lòng yêu nước, nỗi lòng ưu tư về vận mệnh dân tộc và tư thế ung dung tự tại của con người, luôn tin tưởng vào chiến thắng dù có gian khổ đến đâu.
HĐ 3: Hướng dẫn tổng kết - ghi nhớ
Em cảm nhận được điều gì về nội dung và nghệ thuật của cả hai bài thơ này?
H: PB cá nhân
HĐ 3: Luyện tập.
Câu 5 ( tr142).
Câu 1: "Dạ bán chung thanh đáo khách thuyền" (Nửa đêm nghe tiếng chuông văng vẳng vọng đến một thuyền khách). Bài "Phong kiều dạ bạc" của Trương kế.
Câu 2: "Thu thúy cộng trường thiên nhất sắc" - Bài phú Đằng Vg - Vg Bột . Bài "Nguyên tiêu" sử dụng nhiều chất liệu cổ thi (thể thơ, hình ảnh, viết bằng chữ Hán theo thể thơ Đường) song vẫn là một sáng tác nghệ thuật đặc sắc mang vẻ đẹp của sức sống, tinh thần thời đại mới của Bác (khác với thơ Đường).
Câu 7( tr145).
Cùng tả cảnh trăng đẹp song mỗi bài có vẻ đẹp riêng.
- Bài "Cảnh khuya": Cảnh trăng rừng lồng vào vòm cây, hoa lá tạo lên vẻ đẹp của bức tranh nhiều tầng.
Bài "Rằm tháng giêng": Cảnh trăng rằm trên sông nước với không gian bát ngát sức xuân.
I. T́ìm hiểu chung:
 1. Tác giả (1890 – 1969)
- Lãnh tụ vĩ đại của dân tộc và cách mạng Việt Nam
- Danh nhân văn hoá thế giới, một nhà thơ lớn 
 2. Hoàn cảnh sáng tác
- Viết ở chiến khu Việt Bắc:(CK:1947; RTG: 1948), những năm đầu của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp
 3. Thể thơ 
- Thất ngôn tứ tuyệt
- Dịch thơ : Rằm tháng giêng : Lục bát
II. Phân tích
Cảnh khuya
 Hai câu đầu: Tả vẻ đẹp của đêm trăng rừng ở Việt Bắc.
Tiếng suối " tiếng hát xa”.
" So sánh " Tiếng suối trở nên gần gũi với con người; có sức sống và trẻ trung như con người.
Trăng lồng cổ thụ; bóng lồng hoa
" Điệp từ " Bức tranh có nhiều tầng lớp, đường nét, hình khối:
Cảnh thiên nhiên hùng vĩ, nên thơ, huyền ảo, tràn ngập âm thanh và sắc màu.
Hai câu cuối: Tâm trạng của tác giả.
 Cảnh đẹp " yêu 
 thiên nhiên
Chưa ngủ" điệp ngữ:.
 lo cho vận mệnh của 
 đất nước " yêu nước
Tình yêu thiên nhiên hòa quyện với tình yêu đất nước.
Bài: Rằm tháng giêng (Nguyên tiêu)
a. Hai câu đầu (khai, thừa)
- Trăng " tròn đầy, sáng
- sông, nước, trời " tràn ngập sắc xuân
Không gian bát ngát ánh trăng xuân, tràn đầy sức sống của mùa xuân.
b. Hai câu cuối (Chuyển, hợp)
- Bàn việc quân " yêu quê hương, cách mạng
- Trăng đầy thuyền " phong thái ung dung, lạc quan, tin tưởng vào thắng lợi cách mạng
? hài hoà giữa chất thép và chất nghệ sĩ trong tâm hồn Bác.
III. Tổng kết ghi nhớ.
1. Nội dung: (SGK tr143)
2. Nghệ thuật:
- Sử dụng hình ảnh đẹp, tự nhiên, mang màu sắc cổ điển (Trăng, yên, ba).
- SD nghệ thuật: So sánh, điệp ngữ đặc sắc.
IV. Luyện tập
Dặn dò
 - Học thuộc lòng 2 bài thơ.
- Làm BT2 phần luyện tập.
- Soạn: Tiếng gà trưa.
 - Chuẩn bị kiểm tra Tiếng Việt