Giáo án Ngữ văn 9 bài 27: Bến quê (Nguyễn Minh Châu)

 Bến quê 
 - Nguyễn Minh Chõu - 
A. Mục tiêu cần đạt:
- Qua cảnh ngộ và tâm trạng của nhân vật Nhĩ trong truyện, cảm nhận được ý nghĩa triết lí mang tính trải nghiệm về cuộc đời con người.
- Thấy và phân tích được nhứng đặc sắc của truyện: tạo tình huống nghịch lí, trần thuật qua dòng nội tâm nhân vật, ngôn ngữ, giọng điệu đầy chất suy tư, hình ảnh, biểu tượng.
- Rèn kĩ năng phân tích tác phẩm có sự kết hợp các yếu tố tự sự, trữ tình, triết lí.
- Giáo dục cho học sinh biết nhận ra những vẻ đẹp bình dị và quý giá trong những gì gần gũi của quê hương, gia đình.
B . Chuẩn bị của thầy trò:
- Giáo viên đọc các tài liệu có liên quan.
- Học sinh soạn , tóm tắt truyện.
C . Tiến trình tổ chức các hoạt động dạy học:
? Em hãy kể tên các tác phẩm truyện hiện đại Việt Nam đã học ở sách Ngữ văn 9 kì I? Nêu chủ đề của các tác phẩm đó.
? Học sinh trả lời, Giáo viên nhận xét rồi dẫn vào bài.
Hoạt động của thầy và trò
Nội dung bài học
Hoạt động 1: Hướng dẫn tìm hiểu chung 
? Giới thiệu vài nét về tác giả Nguyễn Minh Châu.
? Trình bày hiểu biết của em về tác phẩm? 
Giải thích thêm về tác phẩm như SG.
Giáo viên hướng dẫn đọc: giọng trầm tư, suy ngẫm khi xúc động đượm buồn, khi ân hận xót xa. 
? Tóm tắt tác phẩm?
Học sinh tóm tắt - Giáo viên nhận xét.
Tóm tắt chậm.
? Thể loại của tác phẩm? xác định phương thức biểu đạt của tác phẩm? 
Giáo viên: Truyện ngắn là tác phẩm tự sự cỡ nhỏ, với đặc điểm nổi bật, ngắn gọn tập phản ánh một vài biến cố trong giai đoạn, một lát cắt nào đó của cuộc đời nhân vật... Nhân vật thường ít , cốt truyện đơn giản... 
- Đối với truyện ngắn người ta thường quan tâm tới:
+ Tình huống truyện.
+ Tâm trạng của nhân vật 
+ Điểm nhìn của nhân vật.
Vậy điều ấy được thể hiện ở tác phẩm "Bến quê" như thế nào? 
Hoạt động 2: Hướng dẫn phân tích văn bản.
? Truyện được trần thuật theo điểm nhìn của nhân vật nào ? (Nhĩ).
? Nhân vật chính của truyện là ai ? (Nhĩ).
Tình huống truyện là yếu tố bất ngờ, ngẫu nhiên , lạ hoá nhưng vẫn hợp lý, nó mang tính nghịch lí nhưng vẫn chấp nhận được.
? Vậy nhân vật Nhĩ trong truyện được đặt ở tình huống nào?
? Xây dựng tình huống ấy , tác giả nhằm thể hiện điều gì ? 
Giáo viên liên hệ với các tác phẩm khác .
Qua tình huống nghịch lí ấy tính cách nhân vật Nhĩ được bộc lộ rất rõ nét ...... 
? Tâm trạng nhân vật Nhĩ được thể hiện theo mạch cảm xúc và suy nghĩ nào? 
- Cảm nhận vẻ đẹp của thiên nhiên và trong một buổi sáng đầu thu.
- Những suy ngẫm của Nhĩ từ hoàn cảnh của mình mà phát hiện quy luật giống như một nghịch lí đời người.
- Câu chuyện của Nhĩ với cậu con trai và sự chiêm nghiệm của anh về một quy luật của đời người.
? Học sinh đọc phần đầu của truyện.
? Xác định phương thức biểu đạt? (Tự sự + miêu tả .
? Cảnh thiên nhiên được miêu tả qua cái nhìn và cảm xúc của nhân vật Nhĩ như thế nào? 
? Em có nhận xét gì về trình tự miêu tả cảnh vật của tác giả và nêu tác dụng của cách miêu tả ấy? 
? Hãy nêu cảm nhận của em về cảnh vật thiên nhiên qua cái nhìn của nhân vật Nhĩ? 
? Khi nhìn thấy cảnh thiên nhiên đó, Nhĩ khao khát điều gì? Vì sao anh lại có niềm khao khát ấy? Nó có ý nghĩa gì? 
Giáo viên tiểu kết: 
? Hãy đọc lại những câu văn thể hiện sự cảm nhận của Nhĩ về Liên (vợ anh) trong truyện? 
Giáo viên: Hoàn cảnh của Nhĩ, bệnh tật kéo dài, mọi sự trông cậy vào sự chăm sóc của vợ con. Anh cảm nhận được thời gian của mình chẳng còn bao lâu nữa: "Đêm qua.... tiếng gì không”?. "Hôm nay đã là ....... rồi em nhỉ”?. Vợ anh hầu như cũng cảm nhận được tình cảnh ấy nên lãng tránh trả lời câu hỏi của anh "Trước mặt chị ..... giấc ngủ". Có thể nói ngòi bút miêu tả tâm lý của tác giả ở thiên truyện này rất tinh tế và thấm đượm tinh thần nhân đạo. Em hãy tìm và phân tích những cảm nhận của Nhĩ về Liên - vợ anh để thấy rõ điều ấy? 
Giáo viên bình: 
? Trong những ngày cuối đời Nhĩ đã khao khát điều gì khi nhìn qua khung cửa sổ? 
? Vì sao anh lại có niềm khao khát ấy? (Vì Nhĩ biết mình sắp phải từ giã cuộc đời -> trong anh bừng dậy niềm khao khát vô vọng.
? Em có suy nghĩ gì về niềm khao khát này của Nhĩ? 
Giáo viên: Qua những điều cảm nhận của Nhĩ về Liên và niềm khat khao của Nhĩ Nguyễn Minh Châu muốn gửi đến bạn đọc: Cuộc sống và số phận con người đầy những điều bất thường, vượt qua nhiều dự định để rồi khi sắp giã biệt cuộc đời mới cảm nhận thấm thía. Vẻ đẹp cuộc sống không phải nơi đâu xa lạ mà nó hiện hữu ở ngay trong những gì gần gũi, quen thuộc: "Hạnh phúc là những gì gần gũi xung quanh ta mà chỉ khi tuột khỏi tầm tay ta mới biết đó là hạnh phúc". 
? Hãy đọc thầm đoạn đối thoại giữa Nhĩ và cậu con trai. 
? Không thể thực hiện được điều mình muốn, Nhĩ đã nhờ cậy vào ai (con trai).
? Nhưng rồi anh có thực hiện được ước muốn của mình không? vì sao?
(Anh không thực hiện được ước muốn của mình, anh gặp một nghịch lý: Đứa con không hiểu được ước muốn của cha nên làm một cách miễn cưỡng và sau đó lại cuốn hút vào trò chơi phá cờ thế để rồi có thể lỡ chuyến đò ngang duy nhất trong ngày).
? Từ đó anh đã suy ngẫm như thế nào về nghịch lí cuộc đời?
? Em hiểu như thế nào về triết lí này của Nhĩ? 
(Ai cũng có một thời trai trẻ, sôi nổi, bồng bột, tài năng.... Cuộc đời thì đầy những cạm bẫy, khó khăn........ khó mà tránh được. Nhưng dường như anh cảm nhận được giá trị của cuộc sống và anh thấy tiếc khi người con trai của anh lại lặp lại "con đường" của anh ...... ).
? ở cuối truyện tác giả miêu tả chân dung và cử chỉ của Nhĩ khác thường như thế nào? 
? Em hãy phân tích ý nghĩa của những chi tiết ấy? 
Giáo viên: ? Em có nhận xét gì về ngòi bút miêu tả tâm lý của Nguyễn Minh Châu? 
Giáo viên tiểu kết: 
Nhân vật Nhĩ là nhân vật trữ tình (nhà văn đã gửi gắm qua nhân vật những điều quan sát, suy ngẫm triết lí về cuộc đời và con người. Những chiên nghiệm, triết lí được chuyển hoá vào trong đời sống nội tâm của nhân vật với diễn biến của tâm trạng dưới sự tác động của hoàn cảnh được miêu tả tinh tế và hợp lí.
Hoạt động 3: Hướng dẫn tổng kết - luyện tập.
? Truyện ngắn "Bến quê" thành công về nội dung là nhờ có những yếu tố nghệ thuật đặc sắc nào? 
Giáo viên: Nhiều hình ảnh chi tiết trong truyện mang hai lớp nghĩa:
+ Nghĩa thực.
+ Nghĩa biểu tượng.
Muốn hiểu được nghĩa biểu tượng thì cần đặt hình ảnh, chi tiết trong mối liên hệ với chỉnh thể tác phẩm, đặc biệt với chủ đề tư tưởng của truyện, liên hệ với các biểu tượng gần gũi đã có trong văn học, văn hoá.
? Theo em trong tác phẩm này có những hình ảnh, chi tiết nào vừa mang nghĩa thực vừa mang ý nghĩa biểu tượng.
? Hãy giải mã những hình ảnh, chi tiết mang ý nghĩa biểu tượng đó? 
(Học sinh làm theo nhóm).
Mỗi nhóm giải mã 1 - 2 hình ảnh mang ý nghĩa biểu tượng - Học sinh trình bày - Lớp nhận xét - Giáo viên kết luận.
? Phát biểu nội dung của truyện.
? Phát biểu chủ đề của truyện ngắn.
? Trong những ngày cuối đời Nhĩ hiểu ra điều gì? 
? Câu văn nào thể hiện rõ nhất sự chiêm nghiêm cảu nhân vật Nhĩ về cuộc đời.
I . Tìm hiểu chung.
1 . Tác giả:
- Nguyễn Minh Châu (1930 - 1989). Quê ở: Quỳnh Lưu, Nghệ An.
- Là cây bút suất sắc của văn học Việt Nam hiện đại.
- Trang văn của ông giàu ý vị triết lí và đa nghĩa.
2 . Tác phẩm.
- Bến quê được lấy làm tựa đề cho tập truyện cùng tên của tác giả , xuất bản năm 1985.
3 . Đọc - Tóm tắt tác phẩm:
- Học sinh đọc một đoạn.
* Thể loại: 
- Truyện ngắn hiện đại.
- Phương thức biểu đạt: Tự sự, kết hợp với miêu tả , nghị luận, biểu cảm.
* Bố cục:
II . Phân tích
1 . Tình huống truyện:
- Cảnh ngộ éo le, ngặt nghèo của Nhĩ trong những ngày cuối đời: Là một người từng đi khắp mọi nơi trên trái đất, không thiếu một xó sỉnh nào , vậy mà đến cuối đời lại bị buộc chặt trên giường bệnh , sự sống gần như bị cạn kiệt.
- Nhĩ khao khát được đặt chân sang bờ bãi bên kia sông, anh đã nhờ cậu con trai thực hiện niềm khao khát của mình nhưng cậu ta lại không hiểu và sa vào phá cờ thế trên hè phố.
=> Tạo tình huống nghịch lí để chiêm nghiệm một triết lí về đời người, về cuộc đời, cuộc sống số phận con người chứa đựng những điều bất thường, những nghịch lí ngẫu nhiên, vượt ra ngoài dự định và ước muốn cả những hiểu biết và toan tính của con người => đồng thời mang tính tổng kết, trải nghiệm của cả đời người, qua những suy nghĩ của nhân vật ...... 
2 . Nhân vật Nhĩ:
a, Cảm nhận về thiên nhiên:
- Hoa bằng lăng cuối mùa trở nên đậm sắc hơn.
- Sông Hồng một màu đỏ nhạt, mặt sông như rộng thêm ra.
- Vòm trời cũng như cao hơn.
- Những tia nắng sớm ..... 
-> Trình tự miêu tả: Từ gần đến xa => tạo bằng một không gian có chiều sâu rộng.
-> Cảnh được Nhĩ cảm nhận bằng cảm xúc tinh tế: tất cả vốn rất quen thuộc, gần gũi nhưng lại rất mới mẽ với Nhĩ, tưởng chừng như lần đầu tiên anh cảm nhận được tất cả vẻ đẹp và sự giàu có của nó.
=> Điều đó thể hiện: Anh khao khát được khám phá và tận hưởng vẻ đẹp đó vì cảnh rất đẹp, rất mới mẻ..... 
-> Chứng tỏ niềm tha thiết với cuộc sống, với vẻ đẹp bình dị và sâu xa của thiên nhiên, của quê hương, của nhân vật Nhĩ.
b, Cảm nhận của Nhĩ về Liên:
- Lần đầu tiên Nhĩ để ý: 
+ Liên đang mắc tấm áo vá.
+ Những ngón tay gấy guộc âu yếm vuốt ve vai anh.
+ Mùi thuốc bắc ...... 
+ Bước chân rón rén ....
-> Nhận ra tình yêu thương, sự tần tảo, đức hi sinh thầm lặng của vợ.
c, Niềm khao khát của Nhĩ :
- Được đặt chân lên bãi bồi bên kia sông -> Ước muốn bình dị , gần gũi thân thuộc.
=> Sự thức tỉnh về những giá trị thường bị người ta bỏ qua, lãng quên nhất là lúc còn trẻ khi những ham muốn xa vời đang lôi cuốn con người tìm đến. Sự nhận thức này chỉ đến được khi con người ta đã từng trải (Với Nhĩ thì lúc đó là lúc cuối đời khi phải nằm trên giường bệnh) Bởi thế đó là sự thức tỉnh có xen niềm ân hận và nỗi xót xa . 
- Con người ta trên đường đời thật khó tránh khỏi những cái điều vòng vèo hoặc chùng chình.
=> Cuộc sống và số phận con người chứa đầy nghịch lí, vượt ra ngoài dự định ước muốn -> mang tính trải nghiệm cuộc đời.
- Mặt mũi đỏ dựng, hai mắt long lanh....... cố đu mình nhô người, giơ một cánh tay gầy guộc khoát khoát như ra hiệu.... 
-> Nôn nóng thúc giục con trai hãy mau mau kẻo lỡ chuyến đò......
=> Thức tĩnh mọi người dứt ra khỏi cái vòng vèo, chùng chình trên đường đời, hướng tới giá trị đích thực, giản dị, gần gũi, bền vững....... 
-> Rất tinh tế khi miêu tả đời sống nội tâm nhân vật với diễn biến tâm trạng và thể hiện tư tưởng nhân đạo cao cả.
III . Tổng kết - luyện tập
1 . Đặc sắc nghệ thuật: 
- Tạo dựng tình huống nghịch lí.
- Miêu tả tâm trạng tâm lí nhân vật rất tinh tế. 
- Sự kết hợp ngôi kể thứ 3 và thứ nhất -> vừa mang tính khách quan + chủ quan.
- Đặc biệt là sáng tạo nhiều hình ảnh mang ý nghĩa biểu tượng: 
1 . Bến quê.
2 . Những bông bằng lăng cuối mùa.
3 . Đứa con trai của Nhĩ sa vào đám chơi phá cờ thế.
4 . Con đò ngang duy nhất trong ngày chỉ có một lần.
5 . Nhĩ giơ cánh tay khoát khoát.
2 . Nội dung
SGK (Học sinh đọc ghi nhớ).
* Chủ đề: 
- Những suy ngẫm, trải nghiệm sâu sắc của nhà văn về con người và cuộc đời, thức tỉnh ở mọi người sự trân trọng những vẻ đẹp và giá trị bình dị , gần gũi của gia đình, quê hương.
(Trong cuộc đời, con người thường khó tránh khỏi những sự vòng vèo, chùng chình , đồng thời thức tỉnh về những giá trị và vẻ đẹp đích thực của cuộc sống ở những gì gần gũi, bình thường mà bền vững).
* Nhĩ hiểu ra 3 điều: 
- Cái đẹp tồn tại ngay ở bến quê mình. Đó là cái đẹp giản dị nhưng trừng cửu, cái đẹp của quê hương.
- Gia đình là điểm tựa vững chắc nhất trong cuộc đời mỗi con người.
- Trong đời có biết bao bất ngờ, con người ta" Thật khó tránh khỏi được những cái điều vòng vèo hoặc chùng chình".
Hoạt động 4: Hướng dẫn học ở nhà: 
- Học sinh làm bài tập 1, 2 phần luyện tập.
- Nắm được nội dung, nghệ thuật, chủ đề của truyện.
- Chuẩn bị tiết ôn tập tiếng việt.