Giáo án Lịch sử 10 bài 26: Tình hình xã hội ở nửa đầu thế kỷ XIX và cuộc đấu tranh của nhân dân

GVHD: Hoàng Thị Thu Hiền
SVTH: Nguyễn Hồng Hiếu
Bài 26
Tình hình xã hội ở nửa đầu thế kỷ XIX 
và cuộc đấu tranh của nhân dân
I. Mục tiêu bài học
Sau khi học xong bài học yêu cầu HS cần:
1. Về kiến thức
- Giúp HS hiểu đầu thế kỷ XIX tình hình chính trị xã hội Việt Nam dần dần trở lại ổn định, nhưng mâu thuẫn giai cấp vẫn không dịu đi.
- Mặc dù nhà Nguyễn có một số cố gắng nhằm giải quyết những khó khăn của nhân dân nhưng sự phân chia giai cấp ngày càng cách biệt, bộ máy quan lại sa đoạ, mất mùa đói kém thường xuyên xảy ra.
- Cuộc đấu tranh của nhân dân diễn ra liên tục và mở rộng ra hầu hết cả nước, lôi cuốn cả một bộ phận binh lính.
2. Về tư tuởng, tình cảm.
- Bồi dưỡng kiến thức trách nhiệm với nhân dân, quan tâm đến đời sôngs cộng đồng.
3. Kỹ năng.
- Tiếp tục rèn kỹ năng phân tích, tổng hợp, nhận xét đánh giá.
II. Thiết bị, tài liệu dạy học:
- Bản đồ Việt Nam
- Một số câu thơ, ca dao về cuộc sống của nhân dân ta dưới thời Nguyễn.
III. Tiến trình tổ chức dạy học
1. Kiểm tra bài cũ
Câu 1: Trình bày quá trình hoàn chỉnh bộ máy Nhà nước thời Nguyễn. Nhận xét của em về tổ chức bộ máy nhà nước thời Nguyễn.
Câu 2: Mọi tình hình công thương nghiệp thời Nguyễn/
2. Dẫn dắt vào bài mới
Để hiểu được tình hình kinh tế và những chính sách nội trị và ngoại trị của nhà Nguyễn có tác động như thế nào đến tình hình xã hội? Chúng ta cùng tìm hiểu bài 26.
3. Tổ chức các hoạt động dạy và học
Hoạt động của thầy và trò
Kiến thức cơ bản
Hoạt động1: Cả lớp, cá nhân
- GV giảng gải: Nhà Nguyễn lên ngôi sau một giai đoạn nội chiến ác liệt, tình hìngh chính trị - xã hội phức tạp, chế độ phong kiến đang trên bước đường suy tàn. Bản thân nhà Nguyễn lại đại diẹn cho tập đoàn phong kiến thống trị cũ, vì vậy đã chủ trương duy trì tình trạng kinh tế xã hội cũ, tăng cuồng tính chuyên chế nhằm bảo vệ quyền thống trị của mình.
Trong bối cảnh lịch sử đó các giai cấp trong xã hội Việt Nam không có gì thay đổi xong tình hình các giai cấp và mối quan hệ giữa các giai cấp trong xã hội ít nhiều có sự biến đổi:
- HS nghe, ghi nhớ
- GV yêu cầu HS theo SGK để thấy được sự phân hoá các giai cấp trong xã hội Việt Nam dưới thời Nguyễn.
- HS theo dõi SGK
- GV chốt ý:
GV có thể giảng giải thêm về tình hình của các giai cấp trong xã hội thời Nguyễn.
Triều đình nhà Nguyễn đã cố gắng hoàn chỉnh bộ máy thống trị nhằm ổn định tình hình xã hội song không ngăn chặn được sự phát triển của tệ tham quan ô lại.
+ Dưới thời Nguyễn hiện tượng quan lại tham nhũng sách nhiễu nhân dân rất phổ biến. GV có thể trích đọc các câu ca dao, lời vua Tự Đức trong SGK để minh hoạ.
+ ở nông thôn bọn địa chủ cường hào tiếp tục hoành hành, ức hiếp nhân dân. 
GV trích đọc lời Nguyễn Công Trứ để minh hoạ thường xuyên.
+ Nhà nước còn huy động sức người, sức của để phục vụ những công trình xây dựng kinh thành, lăng tẩm, dinh thự...
- HS nghe, ghi chép
Hoạt động 2: Cả lớp, cá nhân:
- GV giảng tiếp: Trong bối cảnh vua, quan như vậy, đời sống của nhân dân ra sao?
- HS theo dõi SGK trả lời:
- GV bổ sung chốt ý:
Minh hoạ: Nhà nước chia vùng để đánh thuế rất nặng, tô tức của địa chủ cũng khá cao. Mỗi năm một người dân đinh phải chịu 60 ngày lao động nặng nhọc.
 GV đọc bài vè của người đương thời nói về nỗi khổ của người dân trong sách hướng dẫn GV phần tư liệu tham khảo trang 126.
- GV phát vấn: Em nghĩ thê nào về đời sống của nhân dân ta dưới thừi Nguyễn? So sánh với thế kỷ trước.
- GV có thể gợi ý: Thời Lê Sơ có câu ca: Thời vua Thái Tổ, Thái Tông... còn thời nhà Nguyễn đời sống của nhân dân ra sao?
- HS suy nghĩ, trả lời.
- GV nhận xét, kết luận.
- HS nghe, ghi chép.
Hoạt động 1: Cả lớp, cá nhân:
 - GV có thể đặt vấn đề: ở những thời kỳ trước chúng ta đã từng đựơc chứng kiến những cuộc nổi dậy của nhân dân chống lại Triều đình phong kiến. Thường diễn ra ở cuối mỗi thời đại còn dưới thời Nguyễn phong trào đấu tranh của nhân dân ta có đặc điểm gì khác với trước? 
Mặc dự cỏc vua đầu triều Nguyễn cú nhiều cố gắng, nhưng cỏc mặt nụng, cụng, thương,... đều suy đốn và đỡnh trệ, làm cho cỏc tầng lớp nhõn dõn mà đại bộ phận là dõn lao động nghốo lõm vào cảnh sống ngày càng cơ cực. Chẳng những nhà Nguyễn khụng cải thiện được tỡnh tỡnh mà trỏi lại, ngày càng thờm rối ren. Nạn chiếm đoạt và tập trung ruộng đất của giới địa chủ, nạn những nhiễu của giới quan lại, chế độ thu tụ thuế và lao dịch khắc nghiệt, thờm vào đú là nạn thiờn tai và ụn dịch xảy ra luụn... tất cả đó làm cho mõu thuẫn xó hội ngày càng gay gắt, càng làm bựng lờn làn súng đấu tranh quyết liệt của cỏc tầng lớp nhõn dõn nghốo đúi ở khắp mọi miền đất nước chống lại chế độ cai trị của nhà Nguyễn.
Chúng ta sẽ cùng tìm hiểu.
- HS nghe, định hình mục tiêu học tập.
- GV yêu cầu HS tự đọc SGK tóm tắt những nét chính về phong trào đấu tranh của nhân dân và binh lính dưới thời Nguyễn.
- HS dựa vào SGK tự tóm tắt vào vở ghi những nét chính về phong trào.
- GV: Sau khi HS tự tóm tắt GV yêu cầu một HS tự trình bày phần mình đã làm vào vở gọi tiếp HS khác nhận xét, bổ sung.
- GV đưa ra thông tin phản hồi của mình để giúp HS hoàn thiện phần tự học của mình. Thông tin phản hồi của GV có thể đưa lên máy chiếu hoặc viết vào khổ giấy A0 treo trên bảng.
- GV có thể đàm thoại với HS về Phan Bá Vành và Cao Bá Quát:
+ Phan Bá Vành thủ lĩnh phong trào nông dân ở Bắc Kỳ. Người làng Minh Giám (Vũ Thư - Thái Bình) giỏi võ 1921 - 1922 vùng Châu thổ Sông Hồng gặp đói lớn, trong khi đó nhà nước phong kiến và bọn địa chủ cường hào lại tăng cường bóc lột nhân dân: Nam Định, Thái Bình, Hải Dương bất bình nổi lên chống đối, Phan Bá vành nhân đó lấy làng Minh Giám làm nơi tập hợp lực lượng phát động khởi nghĩa.
Nghĩa quân đi đến đâu đều lấy của nhà giàu chia cho dân nghèo vì vậy được nhiều người hưởng ứng, khởi nghĩa lan rộng. 1926 Minh Mạng huy động lực đàn áp khởi nghĩa vì vậy nghĩa quân phải rút về xây dựng căn cứ ở Trà Lũ (Nam Định). 1927 quân Triều đình tấn công Trà Lũ, Phan Bá Vành bị giết khởi nghĩa thất bạ. Hai làng Trà Lũ và Minh Mạng bị tàn phá.
+ Cao Bá Quát (1808 - 1855). Quê ở Phú Thuỵ - Gia Lâm - Hà Nội. 1831 đỗ cử nhân , thuở nhỏ sống nghèo nhưng nhân cách cứng rắn, nổi tiếng văn hay chư tôt. Nhưng mấy ần thi hội đều phạm quy nên bị đánh hỏng; 1841 làm quan Bộ lễ tại Huế. 1847 làm ở Viện Hàn Lâm, sớm nhận rõ bộ mặt xấu xa của vua quan Triều đình ông từ quan.
Cao Bá Quát là nhà thơ lớn, người đương thời ca ngợi "văn như Siêu, Quát vô Tiền Hán". Ông để lại hàng 1000 bài thơ chữ Nôm và chữ Hán, thể hiện rõ bản lĩnh , tài năng và ý chí của ôn , luôn đề cao các anh hùng dân tộc, các nhà Nho nhân cách, phản ánh nỗi cực khổ của dân nghèo.
Năm 1853- 1854 các tỉnh Bắc Ninh, Sơn Tây bị hạn hán, châu chấu hoành hành cắn phá lúa, nhân dân đói khổ, lòng người bất mãn với Triều đình. Nhân cơ hội này ông tổ chức khởi nghĩa, trở thành thủ lĩnh của khởi nghĩa nông dân. Do bị bại lộ nên khởi nghĩa chỉ kéo dài được mấy tháng. Cao Bá Quát hy sinh tại trận địa. Sau đó Triều đình Tự Đức ra lệnh chu di 3 họ. Bà con nội, ngoại của Cao Bá Quát nhiều người bị giết hại. Sách vở của ông cũng bị đốt huỷ.
- HS nghe, ghi nhớ về những nhân vật lịch sử.
Hoạt động 3: Cá nhân:
 - GV phát vấn: Qua những nét chính về phong trào đấu tranh của nông dân thời Nguyễn em có rút ra đặc điểm của phong trào?
- HS dựa vào phong trào, so sánh trả lời.
- GV bổ sung, kết luận về đặc điểm của phong trào.
- HS nghe, ghi chép.
Hoạt động 1:
- GV giảng giải: Do tác động của phong trào nông dân và do tình hình chung của xã hội các dân tộc ít người đã nổi dậy đấu tranh.
- HS nghe, ghi nhớ về nguyên nhân các dân tộc nổi dậy đấu tranh là do:
+ Tác động của phong trào nông dân trên khắp cả nước.
+ Các dân tộc ít người nói riêng và nhân dân ta dưới thời Nguyễn nói chung đều có mâu thuẫn, bất mãn với Triều đình.
- GV tiếp tục trình bày những nét chính về phong trào đấu tranh của các dân tộc miền núi.
- HS nghe, ghi chép
I. Tình hình xã hội và đời sống của nhân dân:
* Xã hội
- Trong xã hội sự phân chia giai cấp ngày càng cách biệt:
+ Giai cấp thống trị bao gồm vua quan, địa chủ, cường hào.
+ Giai cấp bị trị bao gồm đại đa số là nông dân.
- Tệ tham quan ô lại thời Nguyễn rất phổ biến.
- ở nông thôn địa chủ cường hào ức hiếp nhân dân.
* Đời sống nhân dân:
- Dưới thời Nguyễn nhân dân phải chịu nhiều gánh nặng.
+ Phải chịu cảnh sưu cao, thuế nặng.
+ Chế độ lao dịch nặng nề
+ Thiên tai, mất mùa đói kém thường xuyên.
=> Đời sống của nhân dân cực khổ hơn so với các triều đại trước.
Mâu thuẫn xã hội lên cao bùng nổ thành các cuộc đấu tranh.
- Nửa đầu thế kỷ XIX những cuộc khởi nghĩa của nông dân nổ ra rầm rộ ở khắp nơi. Cả nước có tới 400 cuộc khởi nghĩa.
- Tiêu biểu:
+ Khởi nghĩa Phan Bá Vành bùng nổ năm 1821 ở Sơn Nam Hạ (Thái Bình) mở rộng ta Hải Dương, An Quảng đến 1827 bị đàn áp.
+ Khởi nghĩa Cao Bá Quát bùng nổ năm 1854 ở Ứng Hoà - Hà Tây, mở rộng ra Hà Nội, Hưng Yên đến năm 1854 bị đàn áp.
+ 1833 một cuộc nổi dậy của binh lính do Lê Văn Khôi chỉ huy nổ ra ở Phiên An (Gia Định), làm chủ cả Nam Bộ -> 1835 bị dập tắt.
- Đặc điểm:
+ Phong trào đấu tranh của nhân dân nổ ra ngay từ đầu thế kỷ khi nhà Nguyễn vừa lên cầm quyền.
- Nổ ra liên tục, số lượng lớn.
- Có cuộc khởi nghĩa quy mô lớn và thời gian kéo dài như khởi nghĩa Phan Bá vành, Lê Văn Khôi.
II. Đấu tranh của các dân tộc ít người.
- Nửa đầu thế kỷ XIX các dân tộc ít người nhiều lần nổi dậy chống chính quyền.
+ ở phía Bắc: Có cuộc khởi nghĩa của người Tầy ở Cao Bằng1833 - 2835 do Nông Văn Vân lãnh đạo.
+ ở phía Nam: Có cuộc khởi nghĩa của người Khơme ở miền Tây Nam Bộ.
=> Giữa thế kỷ XIX các cuộc khởi nghĩa tạm lắng khi Pháp chuẩn bị xâm lược nước ta.
4. Củng cố 
- Nhận xét chung về tình hình nước ta dưới thời Nguyễn: Dưới thời Nguyễn mặc dù triều đình đã cố gắng ổn định nền thống trị, và đã có cống hiến nhất định trên một số lĩnh vực, nhất là lĩnh vực văn hoá: Song trong bối cảnh thế giới và đất nước đặt ra những thách thức, yêu cầu phải tự cường thì nhà Nguyễn đã không đáp ứng và làm cho các mâu thuẫn xã hội càng ra tăng, phong trào đấu tranh phản đối chính quyền diễn ra liên tục làm cho xã hội Việt Nam thời Nguyễn, nhưng một học giả phương tây nhận xét "đang lên cảm sốt trầm trọng".
5. Dặn dò, bài tập về nhà
Học sinh học bài, ôn tập lịch sử Việt nam cổ - Trung đại.
Làm bài tập trong sách giáo khoa