Chuyên đề Nghệ thuật và đóng góp thơ của Nguyễn Trãi

ặng, tô cao cứ đè nặng lên tầng lớp nhân dân. Mâu thuẫn nội tại đó đã tạo điều kiện thuận lợi cho các nước láng giềng thực hiện ý đồ xâm lược. Mối hiểm hoạ cứ thếtràn xuống từ hai miền Nam - Bắc. Ở phía Nam, với sự suy yếu của nhà Trần; quan hệ bang giao với vương quốc Chiêm Thành ngày một xấu đi rõ rệt. Vua Chiêm Thành đã có cơ hội tổ chức những cuộc cướp phá miền biên cương. Cuộc đấu tranh giữ nước của nhân dân hết sức gay go và quyết liệt. Dù cuối cùng thắng lợi thuộc về nhà Trần nhưng từ trong cuộc chiến đấu này, với các cuộc hành quân phòng ngự liên miên, nó cũng đủ làm cho nhà Trần hao người, tốn của. Ở phía Bắc, chỉ mấy năm sau khi biết rõ nội tình nhà Trần, nhà Minh đã tiến hành bành trướng nước ta. Chúng yêu cầu nhà Trần phải nộp thóc làm lương quân, phải cống voi, ngựa, vàng bạc châu báu ngày một tăng về số lượng lẫn chất lượng. Trong lúc giặc Minh đang ráo riết để thực hiện ý đồ của mình, Hồ Quý Ly đã ép Trần Thiếu Đế nhường ngôi cho mình, nhanh chóng lật đổ nhà Trần (1400). Hồ Quý Ly lên ngôi vua với mong muốn chấn chỉnh lại kỷ cương triều đình, bảo vệ đất nước. Nhưng ngay từ đầu, họ Hồ đã phải đối mặt với một tình thế quá gay go – phải kế thừa một “gia tài phá sản” nặng nề. 
Năm 1407, không thể chống chèo được nữa, “gia tài phá sản” ấy đã hoàn toaøn sụp đổ. Hồ Quý Ly bị quân Minh bắt, nhà Minh sát nhập nước ta vào lãnh thổ của chúng và đổi nước ta thành quận Giao Chỉ.Từ khi đất nước rơi vào tay giặc Minh, đế chế này đã thi hành một bộ máy hành chính, một chế độ quan liêu hà khắc vô cùng. Những tưởng chính sách tàn bạo của chúng sẽ thiêu chết tinh thần yêu nước, ý thức tự cường của nhân dân ta nhưng nhà Minh đã lầm. Người trước ngã, người sau đứng lên, sự nghiệp đấu tranh của nhân dân Việt Nam vẫn được ấp ủ trong một nhóm người lâu nay đang họat động bí mật ở vùng thượng du Thanh Hoá mà nổi bật nhất là thiên tài Nguyễn Trãi. Sau mười năm (1418 – 1428) kháng chiến gian khổ “máu trộn bùn tươi”, cuộc khởi nghĩa Lam Sơn đã toàn thắng. Cuộc khởi đã mở ra một kỷ nguyên mới cho dân tộc, giang sơn thu về một mối, cả dân tộc bước vào cuộc trung hưng lần thứ hai. Không chỉ tổ quốc dựng “đài xuân dân tộc” mà chế độ phong kiến cũng đạt đến độ hoàng kim nhất ở nửa cuối thế kỷ XV.
Khởi nghĩa Lam Sơn thắng lợi không thể tách rời với hai tên chữ Nguyễn Trãi. Sau khi lên ngôi hoàng đế (1428), Lê Lợi đã phong cho Nguyễn Trãi làm Quan phục hầu, được ban quốc tính (họ Lê). Nhưng giữa lúc “trăm họ” đang chờ đợi một cuộc sống thái bình với vua hiền, tướng giỏi thì bản chất của chế độ đã bộc lộ. Triều đình nhà Lê đầy rẫy những mâu thuẫn gay gắt giữa các phe phái hòng thôn tính, thanh trừ, lật đổ lẫn nhau. Bản thân Lê Lợi -vốn là một vị tướng tài ba trên chiến trường – nay lại nghe lời ton hót của bọn nịnh thần, sát hại một số công thần như: Trần Nguyên Hãn (1429), Phạm Văn Xảo (1430). Riêng Nguyễn Trãi cũng bị nghi ngờ và đã từng bị giam cầm (1430). Đến đời Lê Thái Tông, tình hình chia rẽ lại càng kịch liệt. Sống trong môi trường chật hẹp, giẫm đạp lên nhau, Nguyễn Trãi không thể có một cơ hội nào để thi thố tài năng nữa. Cuộc đời của một con người vì dân, vì nước này bị thời đại khép lại bằng “vụ án trại vải” mà lịch sử gọi là án “thiên cổ kỳ oan”. Tìm hiểu Nguyễn Trãi, chúng tôi không tìm hiểu ông như một cá nhân – nhà trí thức yêu nước nào đó – mà tìm hiểu ông với tư cách là một nhân vật lịch sử, một nhà văn hoá lớn với những tác phẩm đã phản ánh cả một thời đại lịch sử, với những tư tưởng ở nhiều điểm như là phát ngôn cho cả một dân tộc thời Nguyễn Trãi. Chính thời đại cuối Trần, đầu Lê đã tạo ra người anh hùng – bậc vĩ nhân, làm “rạng rỡ non sông đất nước ta” như Nguyễn Trãi. Việc tìm hiểu kĩ thời đại Nguyễn Trãi, chúng tôi nghĩ đó là một việc làm cần thiết để từ 
đó có thể hiểu rõ hơn về con người, tài năng, phẩm chất của Nguyễn Trãi sau 
này.
1.1.2. Cuộc đời và sự nghiệp sáng tác thơ văn của Nguyễn Trãi 
* “Một đời sống lộng lẫy và một kết cục quá tàn nhẫn”Nguyễn Trãi (1380 – 1442), hiệu là Ức Trai. Cha là Nguyễn Ứng Long (tức Nguyễn Phi Khanh), tên hiệu là Nhị Khê; vốn gốc ở làng Chi Ngại, huyện Phượng Nhỡn (nay thuộc Chí Linh, Hải Dương), sau này di cư sang 
làng Ngọc Ổi (sau đổi tên thành Nhị Khê), huyện Thượng Khê (nay là huyện Thường Tín, Hà Tây). Mẹ là Trần Thị Thái, con gái quan tư đồ Trần Nguyên Đán. Sinh ra trong một gia đình có nhiều thuận lợi cả về điều kiện vật chất và môi trường giáo dục; song ngay từ nhỏ Nguyễn Trãi đã phải chịu nhiều mất mát đau thương về mặt tình cảm. Lên 5 tuổi mẹ mất, lên 10 tuổi người ông ngoại vốn gắn bó với Nguyễn Trãi ngay từ khi Nguyễn Trãi mới lọt lòng lại qua đời. Những vui buồn của thuở thiếu thời đã in sâu vào tâm hồn Ức Trai. 
Lớn lên, Nguyễn Trãi lại chứng kiến những sự đổi thay của triều đình phong kiến mà cụ thể là nhà Hồ cướp ngôi nhà Trần, xác lập địa vị thống trị của mình (1400). Có thể nói, thời đại và gia đình trở thành hai nhân tố quan trọng ảnh hưởng sâu sắc đến sự hình thành, phát triển nhân cách cũng như tài năng của Nguyễn Trãi.Năm 1400, Nguyễn Trãi thi đỗ Thái học sinh, không đi theo quý tộc nhà Trần mà ra làm quan cho nhà Hồ, vừa thể hiện nhiệt huyết một lòng vì dân, vì nước, vừa thể hiện tư tưởng tiến bộ:
Một thân lẫn khuất đường khoa mục
Hai chữ mơ màng việc quốc gia.
Tuy nhiên, không bao lâu sau khi lên ngôi với những cải cách táo bạo, năm 1407, nhà Hồ bị thất sủng. Giặc Minh chiếm lĩnh và thống trị nước ta. Nguyễn Trãi đau đớn trước cảnh nước mất nhà tan, ông khắc sâu lời cha dặn: Con trở về laäp chí, rửa thẹn cho nước, trả thù cho cha, như thế mới là đại hiếu. Nguyễn Trãi trở về xuôi nhưng vừa về đến Đông Quan, ông đã bị giặc Minh bắt giam. Suốt thời gian bị giam lỏng ở Đông Quan, mặc dù kẻ thù ra sức mua 
chuộc, Nguyễn Trãi vẫn luôn giữ được tấm lòng trong sạch của mình và ấp ủtấm ân tình giúp vua, giúp nước:
Trừ độc, trừ tham, trừ bạo ngược
Có nhân, có chí, có anh hùng.
Năm 1417, Nguyễn Trãi bỏ trốn khỏi Đông Quan, đến Lỗi Giang (Thanh 
Hoá), gặp Lê Lợi và dâng Bình Ngô sách. Đó là cuốn sách bàn về chiến lược đánh giặc Minh, với phương châm cơ bản “không nói đánh thành giỏi mà bàn về cách đánh vào lòng người”. Đường lối chiến lược của Nguyễn Trãi được Lê lợi và Bộ tổng tham mưu nghĩa quân chấp nhận và tiến hành thắng lợi. Nhìn lại hành trình lịch sử gian nan mười năm đấu tranh của Nguyễn Trãi, Đặng Thai Mai đã đánh giá cao vai trò của ông: Nguyễn Trãi không chỉ xuất hiện như một nhà chiến lược đại tài mà còn là một nhà tổ chức cỡ lớn và cũng 
là một nhà ngoại giao khôn khéo, khi cứng rắn, khi mềm dẻo nhưng không bao giờ khoan nhượng về nguyên tắc.Vừa tham gia trù hoạch quân mưu, giúp Lê Lợi dự thảo các văn kiện chính trị, ngoại giao, Nguyễn Trãi đồng thời cũng phấn đấu để trở thành “nhà thơ – chiến sĩ”. Trong khoảng thời gian tham gia khởi nghĩa Lam Sơn, Nguyễn Trãi đã cho ra đời tập thư binh vận - luận chiến Quân Trung từ mệnh tập nổi tiếng, sử dụng “đao bút” như một thứ vũ khí lợi hại, góp phần làm suy yếu tinh thần quân địch. Cuối năm 1427, đầu 1428, cuộc khởi nghĩa Lam Sơn thắng lợi, Lê Lợi giao cho Nguyễn Trãi viết “Bình Ngô đại cáo”. Tác phẩm được đánh giá là bản tuyên ngôn độc lập lần thứ hai của dân tộc, một “áng thiên cổ hùng văn của đất nước”.
Sau khi hoàn thành chiến lược “tâm công”, đánh quân địch từ “đáy lòng” của chúng, Nguyễn Trãi được Lê Lợi giao cho những chức vụ trọng trách trong triều đình. Ông hăng hái thi thố tài năng để phục vụ đất nước và phục vụ nhân dân. Song vị anh hùng – nhà thơ tài hoa ấy đã bị bọn phản thần trù dập, ghen ghét. Chúng tìm mọi cách khép Nguyễn Trãi vào tội gian thần, bị Lê Thái Tổ bắt giam (1430). Năm 1435, sau khi được thả ra, Nguyễn Trãi cáo quan, xin về ở ẩn ở Côn Sơn. Lê Thái Tổ chết, Lê Thái Tông lên ngôi, Nguyễn Trãi tuy có được khôi phục chức cũ nhưng vẫn là cảnh “danh suông vạ thực”. Năm 1437, bất đồng với Lương Đăng trong soạn nhạc, Nguyễn Trãi lại xin về ở ẩn ở Côn Sơn lần hai. Giai đoạn này Nguyễn Trãi sáng tác tập thơ Nôm Quốc âm thi tập thể hiện tấm lòng “tùng bách kiên trinh” và “âu việc nước”. Khi Lê Thái Tông lớn lên, hiểu được tài năng, tâm huyết của con người đại trung, đại hiếu này, ông lại vời Nguyễn Trãi về làm quan. Nguyễn Trãi đang hi vọng một thời cơ mới thì thật không may chỉ sau ba năm thảm hoạ giáng xuống. Vụ án Lệ Chi Viên đã cướp đi sinh mệnh của Nguyễn Trãi, khiến ông không còn cơ hội thực hiện hoài bảo của mình. Đây là bi kịch lớn nhất trong cuộc đời Nguyễn Trãi và cũng là bi kịch của cả lịch sử dân tộc Việt Nam lúc bấy giờ. Nói như nhà nghiên cứu, phê bình văn học Đặng Thai Mai: “Một thanh thiếu niên đã được bồi dưỡng kỹ càng trong một gia đình yêu nước, đã chia sẻ nỗi đau khổ của đất nước cùng với nhân dân; Một chí sĩ đã cống hiến tất cả trí tuệ, nghị lực mình cho sự nghiệp giải phóng nước nhà; Một nhà chính trị, một nhà chiến lược thiên tài, một nhà ngoại giao lão luyện, và đồng thời cũng là một học giả uyên bác, một nhà văn, một nhà thơ lỗi lạc; Một đời sống lộng lẫy và một kết cục quá tàn nhẫn; Đó là vận mệnh của Nguyễn Trãi Nguyễn Trãi là “khí phách”, là “tinh hoa” của dân tộc, một biểu tượng rất đẹp của thiên tài Việt Nam.” Ông là một bậc toàn tài hiếm có trong lịch sử, một bậc đại công thần khai quốc nhưng trái lại là người chịu nhiều oan khiên. Mặc dù con người Nguyễn Trãi không còn nữa, hoạt động của ông đã thuộc về quá khứ nhưng tấm gương về tâm hồn, đạo đức, tài năng, lý tưởng Nguyễn Trãi sẽ còn sống mãi với non sông Việt Nam.
Một cây bút sáng tác dồi dàoNguyễn Trãi là một tài năng lỗi lạc hiếm có. Ông đã hướng ngòi bút của mình theo hai hướng chữ Hán và chữ Nôm. Ở phương diện nào ông cũng có những thành công nhất định. Tác phẩm của Nguyễn Trãi sau khi ông qua đời cũng chịu nhiều số phận long đong. Những tác phẩm của Nguyễn Trãi bị lệnh tiêu huỷ. Hai mươi hai năm sau, 1464 Lê Thánh Tông truyền lệnh sưu tầm tác phẩm của Nguyễn Trãi nhưng rồi bị thất tán. Do đó, mãi đầu thế kỷ XIX, tác phẩm của ông mới được tìm lại và nửa cuối thế kỷ XIX mới được khắc in. Nhờ vào tình yêu thơ văn Nguyễn Trãi của biết bao thế hệ, những tác phẩm ấy được bảo tồn. Về chữ Hán có rất nhiều tác phẩm nổi tiếng. Ở lĩnh vực chính trị, quân sự có tác phẩm Quân trung từ mệnh tập, bao gồm một số thư từ văn bia, biểu chiếu mà Nguyễn Trãi thay Lê Lợi viết để đối nội và đối ngoại. Bình Ngô đại cáo vừa là “áng thiên cổ hùng văn” trong lịch sử, tổng kết đầy đủ và xúc động về cuộc kháng chiến anh dũng chống giặc Minh xâm lược vừa là bản tuyên ngôn về lòng yêu hoà bình của dân ta. Ngoài ra, Nguyễn Trãi còn soạn 28 bài gồm: phú, chiếu, biểu, tấu, bi kí, lụcTrong đó đáng chú ý là bài Phú núi Chí Linh, Chuyện cũ về cụ Băng Hồ. Ở lĩnh vực lịch sử, có tác phẩm Lam Sơn thực lục và Văn bia Vĩnh Lăng: Nguyễn Trãi ghi lại quá trình khởi nghĩa Sơn, khẳng định tư tưởng gắn bó với dân là điều kiện tiên quyết của mọi thắng lợi. 
Dư địa chí là tác phẩm địa lí duy nhất còn lại ở nước ta. Ngoài giá trị địa lí, cuốn sách còn có giá trị lịch sử và dân tộc học. Và Ức Trai thi tập là tác phẩm văn học lớn nhất bằng chữ Hán (105 bài) thể hiện tâm sự cá nhân của Nguyễn Trãi.Về chữ Nôm, Nguyễn Trãi có tập đại thành Quốc âm thi tập, đánh dấu sự trưởng thành của nền thơ ca tiếng Việt. Tác phẩm bao gồm 254 bài, nhìn một cách tổng quát thì những bài thơ đó trước hết là để miêu tả thiên nhiên. Thiên nhiên trong Quốc âm thi tập vừa mang vẻ đẹp thanh tao, cao nhã, vừa mang vẻ đẹp chân chất, đơn sơ, bình dị của làng quê Việt Nam. Nguyễn Trãi ca ngợi cảnh vật đất nước với tấm lòng tin yêu, rộng mở và gợi nhiều thi hứng dạt dào. Song không chỉ đơn thuần miêu tả thiên nhiên, Nguyễn Trãi còn gửi gắm tấm ân tình của mình ở đằng sau nó. Những bài thơ ấy đều ẩn chứa một dấu hỏi về trách nhiệm, bổn phận của con người trước cuộc đời. Đó chính là tâm huyết của một bậc anh hùng cứu quốc, một bậc triết nhân suốt đời “âu việc nước”:
“Bui có một niềm chăng nỡ trễ
Đạo làm con lẫn đạo làm tôi.”
(Ngôn chí, bài 1)
Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã từng nói: “Từ bài Bình Ngô đại cáo qua các bức thư gửi các tướng tá xâm lược đến thơ chữ Hán và chữ Nôm ngòi bút thần của Nguyễn Trãi đã để lại cho chúng ta những tác phẩm gồm nhiều thể văn và tất cả đều hay và đẹp lạ thường”. Nhìn chung, các tác phẩm của Nguyễn Trãi dù là chữ Hán hay chữ Nôm thì chúng đều có sự thống nhất về mặt nội dung. Điều đó thể hiện ở hai điểm nổi bật là tinh thần yêu nước nồng nàn và lí tưởng đấu tranh vì chính nghĩa. Về nghệ thuật thì các tác phẩm thể hiện sự phong phú về thể loại và có nhiều đóng góp cho nghệ thuật thơ ca nước nhà. Những tác phẩm của Nguyễn Trãi còn lại đến ngày nay là tài sản vô giá của văn học dân tộc, là niềm tự hào chính đáng của các thế hệ người Việt Nam xưa nay.
1.2. Nguyễn Trãi trong lịch sử phát triển văn hoá, văn học Việt Nam
1.2.1. Nguyễn Trãi – người chiến sĩ xuất sắc trên mặt trận văn hoá
Như trên đã viết, Nguyễn Trãi sinh ra và lớn lên trong một thời kỳ lịch sử đầy thăng trầm và biến động. Thời kỳ này đất nước đang mang trong mình những sự suy vi về kinh tế - chính trị, sự quá độ về văn hoá. Cuộc đấu tranh giữa mô hình văn hoá truyền thống và đổi mới diễn ra một cách gay gắt đã tác động sâu sắc vào trái tim, tâm hồn của người con yêu nước, suốt đời “thân nhàn nhưng tâm không nhàn” – Nguyễn Trãi. Hãy hình dung lại cái tiến trình văn hoá trước đấy cho đến thời Nguyễn Trãi, chúng ta sẽ thấy được vai trò to lớn mà vị anh hùng này đảm nhận.Hàng ngàn năm trước Công Nguyên, trước khi bị phong kiến phương Bắc đô hộ, người Việt đã có một lối sống riêng gắn liền với một nền văn minh độc đáo – văn minh Đông Sơn. Nền văn minh mà cha ông đã dày công xây dựng này đã ăn sâu vào đời sống tư tưởng của nhân dân trở thành chuẩn mực của văn hoá đương thời. Chiến tranh ập đến, các triều đại bành trướng phương Bắc đã ráo riết những âm mưu và hoạt động nhằm thủ tiêu nền văn hoá mà chúng ta vừa mới tạo dựng. Khác với những dòng giao lưu văn hoá hoặc thâm nhập văn hoá thông thường, cuộc xâm lăng và bành trướng văn hoá này thực sự là một cuộc chiến tranh văn hoá tàn khốc nhất trong lịch sử văn hoá Việt Nam. Bởi lẽ những chính sách văn hoá của phong kiến phương Bắc nấp sau những tên gọi “cải cách”, “giáo hoá” là một “trò phù thuỷ” nhằm nô dịch và đồng hoá dân tộc ta. Thực tiễn lịch sử đặt ra cho chúng ta một sự cố gắng, nỗ lực, một câu hỏi làm sao để bảo vệ nền văn hoá nước nhà. Và trong cuộc xâm lăng đó, phong kiến phương Bắc đã không thực hiện được nguyên vẹn ý đồ của chúng. Chúng đã vấp phải làn sóng đấu tranh kiên cường, ý chí đấu tranh quật khởi bảo vệ thành tựu văn hoá buổi đầu của cha ông. Tất nhiên cũng từ trong cuộc xâm lăng đó, văn hoá đất Việt đã bị giải thể ít nhiều. Song điều đáng ghi nhận là với bản chất thông minh, khôn khéo của những người con dân tộc, nền văn hoá Việt Nam không dẫm chân tại chỗ mà có sự giao lưu, tiếp biến những nét đẹp của văn hoá phương Bắc. Chính khuynh hướng tiến bộ bảo lưu tinh hoa truyền thống, giải Hán hoá, thâu tóm những đóng góp của yếu tố ngoại sinh đã tạo thành một dòng tạo mới, một cấu trúc văn hoá mới với tên gọi Văn hoá Đại Việt – Thăng Long: 
Duy ngã Đại Việt chi quốc
Thực thi văn hiến chi bang.
(Bình Ngô đại cáo)
Nền văn hoá Đại Việt được hình thành từ thế kỷ X và phát triển rực rỡ ở thế kỷ XV. Khi nước ta giành lại được độc lập dân tộc thì Phật giáo và Thiền là hai hệ phật giáo hưng thịnh nhất bấy giờ. Đến thời Đinh, Phật giáo trở thành nguyên tắc chỉ đạo tâm linh cho vua. Thời Ngô, Đinh, Tiền Lê, Nho giáo đã bắt đầu du nhập, nho sĩ xuất hiện nhưng chưa nhiều. Đến thời Hậu Lê, triều đình Đại Việt đã biết dung hợp cả ba ý thức hệ Phật – Đạo – Nho. Đến thời Lý – Trần, ba ý thức hệ đó đã phục vụ một cách đắc lực cho đời sống tâm linh và cả đời sống thực tiễn. Cuối thế kỷ XIV, nhà Trần suy đồi. Hồ Quý Ly cướp ngôi, chưa trị vì được bao lâu thì lại bị giặc Minh quay trở lại chiếm đóng. Chúng biến nước ta thành quận Giao Chỉ cùng với đó là những chính sách văn hoá tàn bạo, man rợ không kém gì cuộc xâm lăng lần trước. Giữa thời buổi hoạn nạn bấy giờ xuất hiện thiên tài Nguyễn Trãi mà sau này trở thành người chiến sĩ xuất sắc trên nhiều mặt trận, trong đó có văn hoá.Người anh hùng dân tộc Nguyễn Trãi đã kế tục và phát huy truyền thống “dân tộc và thân dân” thời Lý – Trần, cố gắng để khôi phục và phát triển nền văn hoá Đại Việt lên một bước mới. Đó là nền văn hoá yêu nước, tiến bộ, có tính dân tộc và tính nhân dân sâu sắc, có giá trị hiện thực lớn, có tính chiến đấu rất cao, thể hiện một cách đầy đủ nhất, mạnh mẽ nhất chủ nghĩa yêu nước Việt Nam trong thế kỷ XV. Vậy Nguyễn Trãi đã làm gì để phục hưng nền văn hoá ấy?Đối với phong kiến phương Bắc, Nguyễn Trãi đã thi hành một chính sách ngoại giao hết sức cứng rắn nhưng cũng không kém phần mềm dẻo. Một mặt ông bác bỏ những chính sách đồng hoá của chúng (như chính sách không cho hát chèo ở cung đình, cấm múa hát lý liên trước xa giá). Trong Bình Ngô đại cáo, Nguyễn Trãi nhấn mạnh sự “dị thù” về cương vực lãnh thổ, về văn hoá giữa hai nước Việt – Hoa:
Như nước Đại Việt ta từ trước
Vốn xưng nền văn hiến đã lâu
Núi sông bờ cõi đã chia
Phong tục Bắc – Nam cũng khác.
Nhưng mặt khác, Nguyễn Trãi cũng đánh giá cao nhiều biểu hiện của văn hoá Trung Hoa. Trên cơ sở của những hiểu biết về nền văn hoá đó, Nguyễn Trãi đã sử dụng nhiều yếu tố tích cực trong hoạt động xây dựng văn hoá Đại Việt. Giữa một khuôn khổ của những chủ trương, chính sách mà Trung Hoa đưa ra chúng ta thấy: “Ông dựa theo thể thức của thiên Vũ cống nổi tiếng của Trung Hoa thời xưa để viết nên Dư địa chí của nước nhà, sử dụng thể cáo và văn tự, điển cố Trung Quốc để xây dựng nên thiên Bình Ngô đại cáo, tranh cãi xem nên lựa chọn hoặc là thể chế nhà Chu ở phương Bắc để định ra chế độ âm nhạc và triều nghi của cung đình nước Việt, thậm chí dùng cả những chi tiết biểu đạt như “vua Nghiêu Thuấn, dân Nghiêu thuấn” của văn hoá Trung Hoa để trình bày suy tư và ước vọng của mình”.Đối với toàn thể dân tộc Việt Nam, Nguyễn Trãi lại thi hành một chính sách đối nội tế nhị, khéo léo. Trong Dư địa chí, Nguyễn Trãi khuyên “Người nước ta không được bắt chước ngôn ngữ và y phục của các nước Ngô, Chiêm để làm loạn phong tục trong nước”. Ông coi trọng việc giáo dục, luôn giành thời gian và tâm huyết của mình vào việc răn dạy con cháu, các bậc tướng tá trong triều và ngay cả việc góp ý cho vua chúa. Ông đã từng tranh luận với Lương Đăng trong việc soạn nhạc. Ông cũng luôn có ý thức sử dụng nguồn thi liệu dân tộc vào việc sáng tác văn chương. Nguyễn Trãi tắm mình vào luồng văn hoá dân gian, gắn bó mật thiết với những sinh hoạt và truyền thống đó một cách thắm thiết nhất.Nếu hoạt động chối từ sự đô hộ của nước ngoài, không chối từ phần đóng 
góp rất có thể là quan trọng về nhiều mặt của các yếu tố ngoại sinh trở thành đặc sắc hằng xuyên của đất Việt, văn hoá Việt, người Việt thì Nguyễn Trãi là một nhân vật hoạt động sôi nổi nhất, xuất sắc nhất. Giữa lúc nền văn hoá đang có sự phân luồng, giữa lúc cả dân tộc Việt Nam đang rơi vào tình trạng “Bâng khuâng đứng giữa hai dòng nước” thì người chiến sỹ văn hoá đã xuất hiện. Ông trở thành “chiếc cầu, bắc nối giữa hai luồng văn hoá cung đình và dân gian”. Nguyễn Trãi đã sử dụng những thành tựu của văn hoá phương Bắc để bồi đắp cho nền văn hoá nước nhà thêm rực rỡ. Vượt ra ngoài phạm vi dân tộc, đóng góp của Nguyễn Trãi với thế giới cũng hết sức lớn lao. Nguyễn Trãi đã tạo điều kiện và thúc đẩy tư tưởng văn hoá nghệ thuật Nho giáo thời đại đạt đến độ thịnh trị, ảnh hưởng rộng rãi tới nhiều nước trên thế giới. Đánh giá cao vai trò đó, nhân dịp kỷ niệm 600 năm sinh Nguyễn Trãi (năm 1980), tổ chức Văn hoá – khoa học và giáo dục của Liên hợp quốc (UNESCO) đã ghi nhận Nguyễn Trãi là Danh nhân văn hoá thế giới. Đó là danh hiệu hoàn toàn xứng đáng, một vinh quang rực rỡ mà Nguyễn Trãi đã xây dựng cho nền văn hoá nước nhà.
1.2.2. Quốc âm thi tập – nhịp cầu nối thơ ca dân gian và thơ ca bác học
Theo các tài liệu ghi chép để lại, Quốc âm thi tập không phải là tập thơ đầu tiên viết bằng chữ Nôm. Trước Nguyễn Trãi, vào thế kỷ XIII đã có Nguyễn Thuyên, Nguyên Sĩ Cố làm phú bằng thơ Nôm. Tuy nhiên những tác phẩm ấy vẫn còn ngượng nghịu, gượng ép, lúng túng trong việc sử dụng ngôn ngữ, hình ảnh làm phư