Giáo án Ngữ văn Lớp 9 - Tiết 112: Mùa xuân nho nhỏ (Thanh Hải)

TIẾT 112: MÙA XUÂN NHO NHỎ
 THANH HẢI
A. MỨC ĐỘ CẦN ĐẠT:
 Cảm nhận được những cảm xúc trước mùa xuân thiên nhiên, đất nước và khát vọng đẹp đẽ muốn dâng hiến cho cuộc đời của tác giả.
B.TRỌNG TÂM KIẾN THỨC, KỸ NĂNG, THÁI ĐỘ:
1. Kiến thức: 
Vẻ đẹp mùa xuân của thiên nhiên và mùa xuân của đất nước.
Lẽ sống cao đẹp của một con người chân chính.
2. Kỹ năng: 
Biết cách đọc – hiểu một văn bản thơ trữ tình hiện đại.
Trình bày suy nghĩ và cảm nhận về một hình ảnh thơ, một khổ thơ, một văn bản thơ.
3. Thái độ: 
 - Hiểu và thấy giá trị cuộc sống của cá nhân là sống có ích, sống là để cống hiến cho cuộc đời chung.
C.PHƯƠNG PHÁP: 
Phát vấn, thuyết trình, nêu và giải quyết vấn đề, kĩ thuật các mảnh ghép, kĩ thuật tia chớp, sơ đồ tư duy
D.TIẾN TRÌNH DẠY HỌC:
1.Ổn định lớp: Kiểm diện HS: 
2. Kiểm tra bài cũ: GV tổ chức cho học sinh chơi trò chơi đi tìm ô chữ?
 ?Tìm từ khóa? Tất tả những ô chữ trên nói đến đề tài nào?Từ đó GV dẫn vào bài.
 3.Bài mới: 
 Các em a! Thời gian này đang là tháng giêng, chúng ta đang sống ở thời điểm đẹp nhất của mùa xuân, mùa vốn là một đề tài quen thuộc của thi ca ,nhạc ,họa. Cái tiết trời ấm áp, thiên nhiên tươi sang, vạn vật sinh sôi , muôn hoa đua nở là nguồn thi hứng bất tận của thơ ca một cách tự nhiên. Thơ Việt Nam đã từng có Mùa xuân xanh của Nguyễn Bính, Mùa xuân chín của Hàm Mạc Tử, Một nhành xuân của Tố Hữu ... và trong không khí rộn ràng đầy sắc xuân chúng ta không thể không kể đến màu mùa xuân khiêm nhường, cảm động trong bài thơ Mùa xuân nho nhỏ của Thanh Hải . Bài thơ bày tỏ khát vọng dâng hiến tài năng và sức lực của mình cho công cuộc bảo vệ và xây dựng đất nước.
HOẠT ĐỘNG CỦA GV VÀ HS
NỘI DUNG BÀI DẠY
GIỚI THIỆU CHUNG
GV chiếu chân dung của nhà thơ.
? Dựa vào chú thích và sự hiểu biết của mình em hãy nêu vài nét về tác giả Thanh Hải?
GV:Ngoài ra thơ của Thanh Hải còn là tiếng nói bình dị chân thành của người trung kiên, một lòng theo cách mạng. Ông đã có những đóng góp đáng quý cho nền thơ chống Mĩ. Ông được tặng giải thưởng văn học Nguyễn Đình Chiểu 1965 và được truy tặng giải thưởng nhà nước về văn học nghệ thuật, đợt 1, năm 2001.
GV: Hoàn cảnh ra đời bài thơ có điều gì đặc biệt?
Bài thơ được viết vào tháng 11/1980 khi tác giả đang bị bệnh nặng phải điều trị tại bệnh viện trung ương Huế, sang tháng 12 nhà thơ qua đời....có hiểu cho hoàn cảnh của nhà thơ trên giường bệnh ta mới thấy hết tấm lòng tha thiết với cuộc sống, với quê hương đất nước của nhà thơ.
Ông đã từng tâm sự:GV chiếu đoạn tâm sự của ông cho HS thấy.
?Vận dụng kiến thức môn Lịch sử em hãy cho biết hoàn cảnh đất nước ta vào năm 1980.
Tích hợp với kiến thức môn lịch sử gắn với hoàn cảnh ra đời của bài thơ.
-Bài thơ viết vào tháng 11/1980 trong hoàn cảnh đất nước được thống nhất đang xây dựng cuộc sống mới nhưng còn vô vàn khó khăn thử thách....
GV hướng dẫn cách đọc: Giọng thơ tha thiết , biến đổi theo mạch cảm xúc: Đọc với giọng say sưa trìu mến ở phần đầu khi diễn tả về mùa xuân của đất trời. Nhịp nhanh, hối hả , phấn chấn khi diễn tả mùa xuân của đất nước, đọc với giọng thiết tha trầm lắng khi bày tỏ suy nghĩ và ước nguyện chân thật của nhà thơ.
GV: nhấn mạnh hoàn cảnh sáng tác bài thơ và một số tá phẩm tiêu biểu: GV chiếu một số tập thơ yêu cầu HS quan sát.
GV hướng dẫn HS đọc: nhịp thơ vui tươi, say sưa (khổ 1); nhịp nhanh, hối hả, phấn chấn (khổ 2 -3); giọng thiết tha, trầm lắng(khổ 4-5-6)
- Nhận xét cách đọc của học sinh.
GV: Giải nghĩa các từ khó SGK 
GV: Bài thơ viết theo thể thơ nào?Em có nhận xét gì vể nhịp thơ?Phương thức biểu đạt chính?
GV phát vấn, HS suy nghĩ trả lời. GV chốt ý và ghi bảng.
GV: Bài thơ được tác giả viết với mạch cảm xúc như thế nào?Từ mạch cảm xúc em hãy phân chia bố cục bài thơ?
GV yêu cầu HS suy nghĩ cá nhân, chia sẽ ý kiến với bạn ngồi bên cạnh với thời gian 2p.
HS: Suy nghĩ và trả lời
HS Thảo luậnđôi. GV nhận xét và chốt ý.
GV chuyển ý vào phần phân tích
*HS: Đọc lại khổ thơ 1
GV: Tín hiệu của mùa xuân được miêu tả qua những chi tiết, hình ảnh, màu sắc nào?
HS: Phát hiện và tìm chi tiết
? Với nhưng những chi tiết đó gợi một không gian 
mùa xuân như thế nào? 
? Để miêu tả tín hiệu mùa xuân về tác giả sử dụng nghệ thuật gì?Tác dụng?
GVbình: Tác giả sử dụng từ “mọc” chứ không phải một động từ khác để miêu tả cái sự sinh sôi đâm chồi nảy lộc của mùa xuân, biện pháp nghệ thuật đảo ngữ càng làm cho cái sự sinh sôi nảy nở đấy càng mạnh mẽ hơn cả. “Mọc giữa dòng sông xanh” chứ không phải là “giữa dòng sông xanh mọc lên”. Hình ảnh dòng sông xanh biêng biếc, phản ánh sắc trời xuân xanh trong, những tia nắng vàng nhẹ dịu dàng bỏ lại đằng sau một mùa đông lạnh giá, u ám. “xanh” của dòng sông hay chính là xanh của thiên nhiên, của cây cối hoa lá đang vươn mình đâm chồi non lộc biếc. tất cả đã tạo nên một màu xanh của thiên nhiên đất trời xuân.Tạo nên một bức tranh.....
? Qua đó giúp em cảm nhận được bức tranh xuân ở đây ntn?
? Chính bức tranh xuân ở đây gợi cho em nhớ đến hai câu thơ nào cũng viết về mùa xuân? Em hãy so sánh để tìm ra điểm giống và điểm khác biệt?
GV: Hai câu thơ của Nguyễn Du:
Cỏ non xanh.....
Cành lê.....
Giống: Thơ là bức họa có khung nền , có đường nét, có màu sắc.
Khác: Ndu sử dụng kết hợp màu sắc: xanh và trắng tạo ra một bức tranh mùa xuân tươi sáng trong trẻo, tinh khôi. Còn Thanh Hải sử dụng mùa sắc đặc trưng của xứ Huế xanh và tím tạo ra một bức tranh mùa xuân tươi sáng , thơ mộng đậm chất Huế. 
? Trước mùa xuân thiên tươi đẹp, cảm xúc của thi nhân được gợi tả bằng những câu thơ nào?
   “ Từng giọt long lanh rơi
Tôi đưa tay tôi hứng”.
? Theo em, giọt long lanh là giọt gì? 
? Liên hệ với cách hiểu về “giọt long lanh” ở trên thì động tác “đưa tay tôi hứng” của tác giả cho em thấy thái độ, tình cảm của nhà thơ lúc này như thế nào?
HS suy nghĩ và trả lời
GV: Hành động đưa tay hứng cho ta thấy tác giả như mở lòng đón nhận vẻ đẹp kì diệu của mùa xuân và đồng thời thể hiện sự trân trọng ,nâng niu, say sưa ngây ngất trước vẻ đẹp của mùa xuân.
? Vậy qua vẻ đẹp của bức tranh xuân , qua cảm xúc của tác giả em có thể nhận ra vẻ đẹp tình cảm của tác giả là gì?
Vâng bức tranh thiên nhiên mùa xuân tươi đẹp ko phải là hình ảnh diễn ra trước mắt mà là hình ảnh trong tâm tưởng của tác giả cho thấy ty thiên nhiên, yêu cuộc sống, tinh thần lạc quan, bản lĩnh vững vàng của một nhà thơ- chiến sĩ Thanh Hải
Đã hiểu được cảm xúc Thanh Hải, song cũng cần hiểu thêm hoàn cảnh của ông trên giường bệnh thì chúng ta mới thấy hết được tình yêu nồng cháy với quê hương , đất nước, với sự sống của con người.Nhà thơ ko hề có ý tỉa tót ngôn từ cho văn chương hoa mĩ , hiện tượng chuyển đổi cảm giác cũng rất tự nhiên vì trong lòng ông đang dạt dào một tình yêu cuộc sống, yêu quê hương, đất nước.
với Nhạc sĩ Trương Quốc Thắng, ông đã để lại cho đời bài hát “Ước nguyện” sống mãi với thời gian : “Nếu là chim, tôi sẽ làm loài bồ câu trắng. Nếu là hoa, tôi sẽ làm một đóa hoa thơm. Nếu là mây, tôi sẽ làm một vầng mây ấm. Nếu là người, tôi sẽ chết cho quê hương” và Thanh Hải trước lúc từ giã cuộc đời cũng tâm niệm cống hiền một mùa xuân nho nhỏ lặng lẽ dâng cho đời và đây là một bài thơ đặc sắc. 
Tiết 116
Gv khái quát kiến thức tiết 115 và tích hợp với âm nhạc (Bài hát “Mùa xuân nho nhỏ, phổ nhạc Trần Hoàn), chuyển ý sang tiết 116
* HS: Đọc lại khổ thơ 2-3
GV: Hãy tìm những hình ảnh mà tác giả muốn nhắc đến khi mùa xuân về ở đoạn thơ vừa đọc?
HS: Phát hiện và tìm chi tiết
GV: Vì sao tác giả lại nhắc đến hai hình ảnh này khi mùa xuân về? 
GV: Ngoài ra, còn hình ảnh nào gắn liền với họ? 
(HS trả lời nhanh - Kĩ thuật tia chớp)
GV: “Lộc” gắn với hình ảnh người lính và người nông dân có ý nghĩa như thế nào? 
Gv bình: hình ảnh “lộc” là chồi non, cành biếc mơn mởn. Khi mùa xuân đến, cây cối đâm chồi nảy lộc. Lộc tượng trưng cho vẻ đẹp của mùa xuân và sức sống mãnh liệt của đất nước. Người lính khoác trên vai cành lá ngụy trang, ra trận để bảo vệ tổ quốc; người nông dân đem mồ hôi và sức lao động cần cù làm xanh những cánh đồng. Ý thơ vô cùng sâu sắc: máu và mồ hôi của nhân dân ta góp phần tô điểm và giữ lấy mùa xuân mãi mãi
Gv chốt ý và ghi bảng
GV: Từ ý thơ trên, em nhận thấy mùa xuân đất nước còn được cảm nhận qua nhịp điệu như thế nào? Tìm dẫn chứng ? 
HS: phát hiện và suy nghĩ trả lời
GV: Thể hiện không khí như thế nào?
GV: Ở khổ thơ thứ ba, tác giả có suy tư gì về đất nước? Từ suy tư đó, tác giả thể hiện thái độ gì trước mùa xuân đất nước?
GV bình: Đất nước được so sánh như vì sao, câu thơ đầy ý nghĩa. Sao là nguồn sáng lấp lánh cho bầu trời, tượng trưng cho vẻ đẹp vĩnh hằng của đất nước
GV: Các nội dung trên được thể hiện qua những nghệ thuật đặc sắc nào?
HS: phát hiện suy nghĩ trả lời
GV:chốt ý và ghi bảng
GV chuyển ý
Từ cảm xúc về mùa xuân của thiên nhiên, đất nước, tác giả chuyển mạch cảm xúc sang bày tỏ những suy nghĩ và ước nguyện của bản thân trước mùa xuân của đất nước. GV chuyển ý vào mục c3
HS đọc khổ thơ 4-5-6
HS thảo luận nhóm theo kĩ thuật Các mảnh ghép – 5 phút
+ Nhóm 1,2: Trước mùa xuân của thiên nhiên, đất trời, nhà thơ ước nguyện điều gì? Những hình ảnh đó có ý nghĩa như thế nào với cuộc sống? 
+ Nhóm 3,4: Tác giả thay đổi ngôi xưng hô từ “tôi” (ở khổ 1) sang từ “ta” (ở khổ 4) có ý nghĩa gì?
HS: thảo luận theo các nhóm.
GV bình và chốt ý và ghi bảng
(Viễn Phương khi ra thăm lăng Bác ở miền Nam cũng đã từng viết: “Muốn làm con chim hót quanh lăng Bác. Muốn làm đóa hoa tỏa hương đâu đây. Muốn làm cây tre trung hiếu chốn này”. Còn Thanh Hải muốn được làm những điều giản dị nhất, gần gũi với cuộc sống, tiếng chim hót đem lại niềm vui cho cuộc đời, bông hoa đẹp tỏa hương thơm tô thắm thêm vẻ đẹp cuộc sống, nốt nhạc trầm bỗng tượng trưng cho tài trí của con người Việt NamTất cả cùng hòa vào bản nhạc của mùa xuân đất nước.)
GV bình: “Tôi” là đại từ ngôi thứ nhất số ít, thể hiện niềm riêng, chỉ tác giả, ở khổ 4 tác giả xưng “ta” vừa ở số ít và số nhiều, vừa là niềm riêng, vừa là cái chung, niềm riêng của tác giả đã hòa nhập vào cái chung của mọi người. Thể hiện khát vọng được hòa nhập vào cuộc sống chung của đất nước
GV nhận xét, chốt ý và ghi bảng
GV: Nghệ thuật đặc sắc của khổ 4,5? Em có nhận xét gì về quan niệm cống hiến của nhà thơ?
HS: suy nghĩ trả lời
Ước nguyện cống hiến chân thành, đây là cách nói khiêm nhường, âm thầm, lặng lẽ, là lẽ sống đẹp, cao cả bởi lẽ “Sống là cho đâu chỉ nhận riêng mình” đồng thời thể hiện khát vọng hòa nhập vào cuộc sống của đất nước. Chứng tỏ nhà thơ rất lạc quan, tin yêu và quý trọng từng giây, từng phút của cuộc sống này. Thơ hay là ở cảm xúc chân thành, với Nhạc sĩ Trương Quốc Thắng, ông đã để lại cho đời bài hát “Ước nguyện” sống mãi với thời gian : “Nếu là chim, tôi sẽ làm loài bồ câu trắng. Nếu là hoa, tôi sẽ làm một đóa hoa thơm. Nếu là mây, tôi sẽ làm một vầng mây ấm. Nếu là người, tôi sẽ chết cho quê hương” và Thanh Hải trước lúc từ giã cuộc đời cũng tâm niệm cống hiền một mùa xuân nho nhỏ lặng lẽ dâng cho đời và đây là một bài thơ đặc sắc. 
GV: Ở khổ thơ cuối, nhà thơ còn muốn tâm sự điều gì với chúng ta? Ta cảm nhận điều gì ở nhà thơ qua lời tâm sự đó? 
HS: suy nghĩ trả lời
GV bình: Khổ cuối là tiếng hát yêu thương với hai làn điệu dân ca xứ Huế (Nam ai, Nam bình sâu lắng), diễn tả niềm khao khát bồi hồi, tình cảm tha thiết của người con xứ Huế.
GV:Nêu nhận xét của em về nghệ thuật và rút ra ý nghĩa của văn bản? 
GV: Khái quát ý nghĩa nhan đề bài thơ?
HS: suy nghĩ trả lời
GV chốt ý nội dung bài học bằng Sơ đồ tư duy và tích hợp với Tập làm văn
GV: Sau khi học xong bài thơ, em có suy ngẫm gì về trách nhiệm của bản thân đối với cuộc sống?
( Thi đua học tập, cống hiến cho đời, xứng đáng với thế hệ cha anh đi trước)
GV liên hệ và giáo dục HS
HƯỚNG DẪN TỰ HỌC
Hs có thể phân tích và cảm thụ đoạn 1 hoặc đoạn 4-5 trong bài thơ
I.GIỚI THIỆU CHUNG:
1. Tác giả:
 Thanh Hải tên thật là Phạm Bá Ngoãn (1930-1980), quê ở huyện Phong Điền, Thừa Thiên - Huế...
- Thơ ông chân thành đôn hậu, đằm thắm.
2.Tác phẩm:
* Hoàn cảnh ra đời: Viết tháng 11/1980, khi nhà thơ đang nằm trên giường bệnh - không bao lâu trước khi ông qua đời 
*Thể thơ: 5 tiếng, nhịp 3/2 hoặc 2/3
*Phương thức biểu đạt:Biểu cảm kết hợp miêu tả.
*Mạch cảm xúc:
Từ xúc cảm trước mùa xuân thiên nhiên, mùa xuân đất nước, tác giả thể hiện khát vọng được dâng hiến “mùa xuân nho nhỏ” của mình vào mùa xuân lớn của cuộc đời chung.
*.Bố cục: 3 phần
- Khổ 1: Cảm xúc trước mùa xuân thiên nhiên 
- Khổ 2- 3: Cảm xúc trước mùa xuân đất nước
- Khổ 4-5-6: Suy nghĩ và ước nguyện của tác giả
II.Phân tích:
1.Cảm xúc trước mùa xuân của thiên nhiên (khổ 1)
*Bức tranh mùa xuân:
- Dòng sông xanh 
- Bông hoa tím biếc 
- Chim chiền chiện hót vang trời 
-> Khung cảnh mùa xuân có không gian cao rộng,màu sắc tươi thắm, âm thanh vang vọng trong trẻo.
- NT: Đảo ngữ, từ cảm thán, từ địa phương , hình ảnh thơ chọn lọc....
=>Một bức tranh xuân tươi đẹp, thơ mộng đầy sức sống, đậm chất Huế.
*Cảm xúc của tác giả:
-    “ Từng giọt long lanh rơi
 Tôi đưa tay tôi hứng”.
- Giọt long lanh:
- ->Hình ảnh ẩn dụ, sự chuyển đổi cảm giác từ thị giác đến thính giác và xúc giác.
=> Niềm say sưa ngây ngất trước vẻ đẹp đầy sức sống của mùa xuân thiên nhiên.
=>Tha thiết tình yêu cuộc sống, yêu thiên nhiên , đất nước.
b2. Cảm xúc về mùa xuân đất nước:(khổ 2-3)
 người cầm súng 
- Mùa xuân + Lộc
 người ra đồng
-> Hình ảnh sóng đôi, điệp ngữ: Biểu trưng cho hai nhiệm vụ bảo vệ và xây dựng đất nước.
 hối hả
- Tất cả như xôn xao
-> Điệp ngữ, từ láy, so sánh: Nhịp điệu khẩn trương, hăng say
- Đất nước như vì sao So sánh, liên tưởng
 Cứ đi lên phía trước
=> Khẳng định niềm tin vào tương lai; vẻ đẹp hùng vĩ, tràn trề hi vọng của mùa xuân đất nước.
b3. Suy nghĩ và ước nguyện của nhà thơ:
- Ta làm: con chim hót (niềm vui)
 cành hoa (vẻ đẹp)
 nốt trầm (tài trí con người)
- Mùa xuân nho nhỏ
 Lặng lẽ dâng cho đời
 tuổi hai mươi Điệp ngữ, ẩn dụ
- Dù là 
 khi tóc bạc
- Tôi (số ít, riêng) -> “Ta” (số ít + số nhiều, riêng + chung)
=> Điệp ngữ, hình ảnh ẩn dụ: Ước nguyện cống hiến cho đời khiêm tốn, thầm lặng ; khát vọng hòa nhập vào cuộc sống.
b4.Lời ngợi ca quê hương, đất nước:
- Ta xin hát câu Nam ai, Nam bình
-> Giai điệu quê hương thiết tha, sâu lắng.
3. Tổng kết:
* Nghệ thuật:
- Thơ 5 chữ nhẹ nhàng, tha thiết mang âm hưởng dân ca
- Kết hợp hài hòa hình ảnh thơ tự nhiên, giản dị với những hình ảnh giàu ý nghĩa biểu trưng khái quát
- Ngôn ngữ thơ giản dị, trong sáng, giàu hình ảnh, cảm xúc: ẩn dụ, điệp ngữ, từ ngữ xưng hô...
- Tứ thơ chặt chẽ, giọng thơ biến đổi linh hoạt.
* Ý nghĩa văn bản:
Bài thơ thể hiện những rung cảm tinh tế của nhà thơ trước vẻ đẹp của mùa xuân thiên nhiên, đất nước và khát vọng được cống hiến cho đất nước, cho cuộc đời.
III.HƯỚNG DẪN TỰ HỌC
* Bài cũ: - Học thuộc lòng bài thơ. Nắm được mạch cảm xúc bài thơ. Nội dung và nghệ thuật bài thơ.
- Phân tích cảm thụ một đoạn thơ mà em thích (nội dung – nghệ thuật)
* Bài mới: Chuẩn bị “ Con cò – Chế Lan Viên”
E. RÚT KINH NGHIỆM:
*****************************************