Giáo án Ngữ văn 11 - Năm học 2008-2009 - Tiết 13: Bài ca ngất ngưởng (Nguyễn Công Trứ)

Ngày 10-10
Tiết 13	 BÀI CA NGẤT NGƯỞNG (Nguyễn Công Trứ)
I- Mục đích, yêu cầu: 
 	1- Kiến thức: giúp HS:
- Hiểu được phong cách sống của Nguyễn Công Trú với tính cách 1 nhà nho và hiểu được vì sao có thể coi đó là sự thể hiện bản lĩnh cá nhân mang ý nghĩa tích cực.
- Hiểu đúng ý nghĩa của khái niệm “ngất ngưởng” để không nhầm lẫn với lối sống lập dị của 1 số người.
-Nắm được những tri thức về thể hát nói là thể thơ dân tộc bắt đầu phổ biến rộng rãi từ thế kỉ XIX.
 	2- Kĩ năng: Rèn luyện kỹ năng đọc - hiểu văn bản.
 	3- Thái độ: Xây dựng thái độ sống đúng đắn, tích cực.
II- Chuẩn bị: 
 	1- Chuẩn bị của giáo viên: Giáo án, Đồ dùng dạy học.
 	2- Chuẩn bị của học sinh: Đọc kỹ SGK, trả lời câu hỏi hướng dẫn.
III- Hoạt động dạy học: 
 1’	1- Ổn định tình hình lớp: 
 6’	2- Kiểm tra bài cũ: 
- Câu hỏi: Bức tranh hiện thực thể hiện qua” Vịnh khoa thi Hương”?
-Yêu cầu: Việc thi cử do thực dân Pháp tổ chức, không còn sự tôn nghiêm mà nhốn nháo, ô hợp. Người đi thi lôi thôi, nhếch nhác. Quan trường thi hống hách, ngu dốt.
 	3- Giảng bài mới:
	-Vaøo baøi: Chuùng ta ñaõ bieát Nguyễn Công Trứ luoân xaùc ñònh cho mình lí töôûng soáng, xaùc ñònh traùch nhieäm, boån phaän cuûa ngöôøi nam nhi ñöùng giöõa trôøi ñaát: "Ñaõ mang tieáng ôû trong trôøi ñaát, Phaûi coù danh gì vôùi nuùi soâng" (Ñi thi töï vònh). 	Hoâm nay, chuùng ta gaëp laïi moät NCT "ngaát ngöôûng", luoân yù thöùc veà taøi naêng, danh vò cuûa mình.
.	-Tieán trình baøi daïy: 
TL
Hoạt động của GV
Hoạt động của HS
Nội dung
8’
22’
6’
HĐ1: Hướng dẫn tìm hiểu chung.
 Hỏi: Nêu những nét chính về cuộc đời Nguyễn Công Trứ?
 81 tuổi vẫn còn cầm quân đánh giặc: “ Thân già này còn thở ngày nào xin hiến cho đất nước ngày ấy”.
 Hỏi: Sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Công Trứ?
 GV mở rộng: “Mảnh đất để NCT xây dựng lâu đài nghệ thuật nguy nga tráng lệ của ông là thể hát nói”( Lã Nhâm Thìn).
 Thể hát nói: Theå thô ñöôïc hình thaønh töø TK18 sang TK 19 môùi söû duïng roäng raõi: ña daïng veà vaàn ñieäu, phoùng khoaùng veà caâu chöõ, nieâm luaät phuø hôïp vôùi nhöõng baäc taøi töû coù tö töôûng töï do.
 HĐ2: Hướng dẫn đọc hiểu chi tiết.
 Trong Bài ca ngất ngưởng, từ “ngất ngưởng” được sử dụng mấy lần? nghĩa của từ “ngất ngưởng” qua các văn cảnh sử dụng đó?
 Hỏi: Khái quát nghĩa của từ “ngất ngưởng”? 
 Hỏi: Câu thơ đầu tiên thể hiện quan niệm sống tác giả như thế nào? 
 Hỏi: NCT tự nhận xét bản thân mình như thế nào? Nghệ thuật thơ có gì đặc biệt?
 Hỏi: Ý nghĩa của hình ảnh “ tay ngất ngưởng”, nghệ thuật gì được sử dụng ở đây?
 Hỏi: Hình ảnh ông Hi Văn vào lồng diễn tả điều gì? Vì sao NCT biết làm quan là gò bó, mất tự do mà vẫn ra làm quan?
 Hỏi: Chỉ rõ sự khác người của NCT khi treo ấn từ quan?
 Hỏi: Hành động khác người của Nguyễn Công Trứ khi vào chùa là gì? Vì sao “bụt cũng nực cười”?
 Hỏi: Phân tích cái hay của từ đủng đỉnh?
 Hỏi: Thái độ của Nguyễn Công Trứ với sự được, mất, khen, chê? Thái độ đó thể hiện điều gì?
 Hỏi: Phân tích tác dụng nhịp điệu của câu thơ?
 Hỏi: NCT tự đánh giá khái quát nhất về cuộc đời mình như thế nào?
 Câu cuối có ý nghĩa gì?
 HĐ3: Hướng dẫn tổng kết, luyện tập.
 Hỏi: Nêu cảm nhận khái quát về nội dung và nghệ thuật bài hát nói?
 GV nhận xét, khái quát.
 GV yêu cầu HS đọc ghi nhớ SGK.
 GV ra câu hỏi trắc nghiệm, luyện tập
HĐ1: Hướng dẫn tìm hiểu chung.
 HS dựa vào SGK trả lời.
 HS: 
 Nêu số lượng tác phẩm. 
 NCT đưa thể hát nói lên tầm cao mới.
HĐ2: Hướng dẫn đọc hiểu chi tiết.
 HS: Trao đổi, trả lời.
 -"ngaát ngöôûng" xuaát hieän 4 laàn 
 -Nghĩa:
 + ÔÛ caâu 4 vaø 12 ñaõ coù söï keát hôïp ñoäc ñaùo: "tay ngaát ngöôûng". "oâng ngaát ngöôûng" nhaèm dieãn ñaït söï thöøa nhaän, khaúng ñònh cuûa coâng luaän: NCT laø tay ngaát ngöôûng, laø oâng ngaát ngöôûng- 1 con ngöôøi vôùi moät tö theá, 1 thaùi ñoä, 1 tinh thaàn vöôn leân treân theá tuïc, soáng giöõa moïi ngöôøi maø khoâng nhìn thaáy ai, ñi giöõa cuoäc ñôøi maø döôøng nhö chæ bieát coù mình- moät con ngöôøi khaùc ñôøi vaø baát chaáp moïi ngöôøi.
 +“ngất ngưởng” (câu8): việc làm khác đời.
 +“ngất ngưởng” (câu 19) khẳng định quan niệm sống khác đời, khác người.
 HS trả lời.
 HS: trả lời.
 HS thảo luận nhóm, đại diện trả lời.
HS: Trả lời.
 HS trả lời.
 Xã hội phong kiến " lồng: Mất tự do nhưng làm quan là cách duy nhất thể hiện tài năng, cống hiến giúp đời.
 HS phát hiện trả lời.
 HS: Trả lời.
 Tìm veà coõi Phaät. Nhöng oâng khoâng ñi tu khoå haïnh ñeå tìm söï giaùc ngoä maø soáng phoùng tuùng thaûnh thôi, vui veû, ngay trong caû cuoäc daïo chôi oâng mang theo caû coâ ñaàu. Ñoù laø moät hieän töôïng traùi maét nhöng ñuû ñeå bieåu thò söï treâu ngöôi, baát caàn cuûa taùc giả chöù khoâng ñuû ñeå leân aùn oâng ñaém meâ töûu saéc. Chính vì theá maø Buït cuõng phaûi baät cöôøi- moät nuï cöôøi vöøa nhö khoan dung vöøa nhö chaáp nhaän.
HS: thảo luận nhóm, đại diện trả lời.
HĐ3: Tổng kết, luyện tập
 HS trả lời.
 HS: Đọc ghi nhớ.
 HS trả lời.
 I- Đọc - hiểu khái quát:
 1- Tác giả:
 a- Cuộc đời:
 - NCT (1778–1858) quê Hà Tĩnh, say mê học tập, kiên trì đi thi , 42 tuổi đậu Giải nguyên.
 - Con đường làm quan thăng trầm, nhưng luôn hăng hái, nổi tiếng thanh liêm.
 - Yêu nước, ghét ngoại xâm.
 - Cá tính độc đáo: sống là cống hiến, cống hiến hết mình nhưng rất tôn trọng sở thích cá nhân.
 b- Sự nghiệp:
 - Số lượng: 60 bài ca trù, 50 bài thơ.
 - Có công đầu đưa thể hát nói lên tầm cao nghệ thuật mới.
 2- Tác phẩm:
 - Sáng tác 1848 khi ông cáo quan về hưu.
 - Hát nói: rất tự do về câu chữ, nhịp, gieo vần, đối.
 - Bài thơ có giá trị tổng kết cuộc đời NCT về trí tuệ, tài năng, cốt cách, cá tính và triết lý.
 II- Đọc - hiểu văn bản:
 1- Nhan đề bài thơ:
 - Ngất ngưởng: 
 +Cao, không vững, dễ đổ. 
 +NCT dùng với nghĩa: quan niệm sống khác người, khác đời " phong cách, bản lĩnh cá nhân.
 2- Cách sống ngất ngưởng của Nguyễn Công Trứ:
 a- Ngất ngưởng trong triều:
 - Quan niệm sống: trong vũ trụ việc gì cũng là phận sự của ta: tích cực, cống hiến hết mình.
 - Thực tế: tài, danh lẫy lừng, cống hiến hết mình.
 +Ông Hi Văn tài bộ đã vào lồng: tự xưng đầy kiêu hãnh tự hào, rất cao ngạo ý thức rõ tài năng của mình. “Vào lồng” chật hẹp, tù túng mất tự do nhưng là cách duy nhất để NCT thể hiện tài năng của mình.
 + Khi cùng những chức vụ cao->liệt kê -> tự hào về tài năng lỗi lạc, văn võ song toàn.
 +Tài thao lược đã nên tay ngất ngưởng: nghệ thuật hoán dụ chỉ con người khác đời, khác thiên hạ, đối lập với cả xã hội đương thời. 
-> Ngất ngưởng trong lồng, ngất ngưởng trên đỉnh cao danh vọng là thái độ đáng kính nhất của NCT.
 b- Ngất ngưởng khi về hưu:
 - Cáo quan về quê không cưỡi ngựa mà cưỡi bò, bò đeo đạc ngựa thật khác người.
 - Vui ngắm cảnh thiên nhiên: núi nọ, phau phau mây trắng: tâm hồn thanh cao, cũng là cái nhẹ hẫng của công danh.
 - Vào chùa, dắt theo ả đào: rất lạ, khác đời khiến bụt cũng nực cười; ông coi cõi phật là nơi vui chơi , những thú vui tinh thần thanh cao: đàn, hát. Ông coi cuộc đời là 1 cuộc vui, sống rất đời.
 Từ láy” đủng đỉnh” được sử dụng tài hoa: nhịp đi của các ả đào, nhịp của tiếng chuông.
 - Không quan tâm đến chuyện được mất, bỏ ngoài tai mọi chuyện khen chê.Tất cả đề vui phơi phới như ngọn gió xuân.
 - Sống thảnh thơi vui thú: khi ca, khi tửu, khi cắc, khi tùng: cách ngắt nhịp 2/2/2/2, nghệ thuật hoà thanh bằng trắc, lối nhấn, lối diễn tả trùng điệp tạo nên câu thơ giàu tính nhạc, biểu lộ 1 phong thái ung dung, yêu đời, ham sống, không vướng chút bụi trần.
 c- Ngất ngưởng là cốt cách, bản lĩnh của NCT.
 - Tự tổng kết, đánh giá bản thân:
 +Tự liệt mình vào hàng những danh thần nổi tiếng trong lịch sử Trung Quốc.
 +Tự hào bởi nghĩa vua tôi “ vẹn đạo sơ chung”.
 - Kết luận: trong triều ai ngất ngưởng như ông: khẳng định lối sống khác người, cách sống ấy là bản lĩnh, khí phách và giá trị nhân văn vượt thời đại.
 Từ ông tự xưng cao ngạo, khinh bạc, rất Công Trứ
 III- Tổng kết:
 1- Tổng kết:
 - Hát nói là thể loại tổng hợp giữa ca nhạc và thơ, rất tự do, phóng khoáng thích hợp với việc thể hiện con người cá nhân.
 - Ngất ngưởng là phong cách sống của NCT. Tự do mà không vượt ngưỡng, vẹn toàn trong cái riêng và chung.
 2- Luyện tập: 
 2’	4- Dặn dò:
- Nắm giá trị nội dung, nghệ thuật của bài thơ.
- So sánh với các tác giả cùng thời để thấy sự gặp gỡ và sự sáng tạo của Nguyễn Công Trứ.
- Đọc soạn: “ Bài ca ngắn đi trên bãi cát” (Cao Bá Quát).
IV. RÚT KINH NGHIỆM BỔ SUNG:
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
	1-Để hiểu Bài ca ngất ngưởng, cần có tri thức về nhà nho cùng với quan niệm đạo đức nhân cách và cách hành xử của họ trong quá khứ, đặc biệt là quan niệm về lễ và danh giáo của nhà nho. Nhà nho đề cao đạo trung hiếu, tuy coi trong tài nhưng vẫn đề cao đức hơn (N.Trãi: “Tài thì kém đức một vài phân”). Khuôn mẫu ứng xử phổ biến của nhà nho là sự nhiêm cẩn, khiêm tốn, lễ nghi phép tắc. Nói cách khác, cần giấu cái cá nhân riêng tư, uốn mình theo khuôn khổ lễ giáo (Khổng Tử: “Khắc kỉ, phục lễ vi nhân” – Thủ tiêu cái riêng tư cá nhân, uốn mình theo lễ là có đạo nhân). Cách ứng xử phổ biến của nhà nho là phục tùng lễ. Lễ nhằm qui định phận vị của mỗi cá nhân trong xã hội, do đó thủ tiêu các cá nhân, đề cao lí trí và thủ tiêu tình cảm tự nhiên. Quan niệm đó có thể hạn chế sự năng động sáng tạo của cá nhân. Từ tk XVIII đến nửa đầu tk XIX, trong văn học đã xuất hiện dấu hiệu của con người cá nhân mà NCT là một trường hợp điển hình. Trên cơ sở ý thức về tài năng nhân cách của bản thân, NCT trong Bài ca ngất ngưởng đã phô trương, khoe sự ngang tàng, sự phá cách trong lối sống của ông, lối sống ít phù hợp với khuôn khổ đạo Nho. “Ngất ngưởng” chính là sự ngang tàng phá cách, pháp vỡ khuôn mẫu hành vi “khắc kỉ, phục lễ” của nhà nho, để hình thành một lối sống thật hơn, dám là chính mình, khẳng định bản lích cá nhân. Người ngất ngưởng dám xem thường lễ, đối lập với lễ, phá lễ, bỏ qua danh giáo mà theo tự nhiên.
	1. Töø “ngaát ngöôûng” trong baøi ca coù yù nghóa chæ ñieàu gì?
a. Chieàu cao cuûa ngoaïi hình.
Caùch soáng laäp dò, khaùc thöôøng.
Phong caùch soáng toân troïng söï trung thöïc, toân troïng caù tính.
Ngöôøi coù naêng löïc phi phaøm.
2. “Baøi ca ngaát ngöôûng” khoâng coù noäi dung naøo döôùi ñaây?
Taùc giaû laø moät con ngöôøi “ngaát ngöôûng” giöõa ñaùm moân sinh trong lôùp hoïc thöôû haøn vi.
Taùc giaû “ngaát ngöôûng” giöõa choán quan tröôøng.
Taùc giaû coù moät haønh vi “ngaát ngöôûng” khi veà höu.
Taùc giaû coù moät caùch soáng ngaát ngöôûng khi ñaõ laø moät höu quan. 
3. Doøng naøo khoâng noùi ñuùng veà taùc giaû?
Thöôû nhoû, oâng soáng trong ngheøo khoù nhöng giaøu yù chí.
Thôøi kì laøm quan, oâng ñaõ chöùng toû laø ngöôøi coù taøi naêng vaø nhieät huyeát treân nhieàu lónh vöïc hoaït ñoäng xaõ hoäi, töø vaên hoùa ñeán kinh teá, quaân söï.
Con ñöôøng laøm quan cuûa oâng thuaän lôïi, suoân seû.
OÂng laø ngöôøi ñaàu tieân coù coâng ñem ñeán cho theå loaïi haùt noùi moät noäi dung phuø hôïp vôùi chöùc naêng vaø caáu truùc cuûa noù. 
4. Caâu naøo cho thaáy quan nieäm soáng cuûa taùc giaû : ung dung, nheï nhaøng, bình thaûn, khoâng bò troùi buoäc bôûi nhöõng caùi taàm thöôøng cuûa cuoäc ñôøi?
Vuõ truï noäi maïc phi phaän söï – OÂng Hi Vaên taøi boä ñaõ vaøo loàng.
Kìa nuùi noï phau phau maây traéng – Tay kieám cung maø neân daïng töø bi.
Ñöôïc maát döông döông ngöôøi taùi thöôïng – Khen cheâ phôi phôùi ngoïn ñoâng phong.
Chaúng Traùi, Nhaïc cuõng vaøo phöôøng Haøn, Phuù – Nghóa vui toâi cho veïn ñaïo sô chung. 
5. Khi vieát “Khoâng Phaät, khoâng tieân, khoâng vöôùng tuïc”, taùc giaû muoán chöùng toû ñieàu gì?
OÂng ñi chuøa nhöng khoâng phaûi ñeå tu theo Phaät, ñi du sôn ngoaïn thuûy nhöng khoâng phaûi ñeå tu tieân. 
OÂng khoâng muoán toû ra mình laø baäc phi phaøm, khaùc ñôøi nhö caùc baäc thaùnh nhaân.
OÂng coi thöôøng nhöõng keû phaøm tuïc khoâng bieát ñeán nhöõng thuù chôi tinh thaàn tao nhaõ.
Caû ba yù treân. 
6. Taïi sao taùc giaû soáng ngaát ngöôûng maø vaãn khaúng ñònh mình ñaõ troïn “nghóa vua toâi”?
Vì oâng thi ñoã cao.
Vì oâng traûi qua nhieàu chöùc vuï quan troïng trong cuoäc ñôøi laøm quan.
Vì oâng soáng khaùc vôùi caùc nhaø Nho ñöông thôøi.
Vì oâng töï thaáy mình ñaõ coáng hieán heát taøi naêng vaø taâm huyeát cho xaõ hoäi, cho trieàu ñaïi.